Altınordu sahasında yazılmış, bilinen ilk edebî eser.

Aslı 12. yüzyılda Fars edebiyatının en büyük isimlerinden biri olan Nizamî tarafından yazılan Hüsrev ü Şîrîn; Kutb mahlaslı bir Türk şairi (d. ?- ö. ?)  tarafından 1341-1342 yıllarında ilk defa Türkçeye tercüme edilmiştir. Daha sonra eserin Türkçeye 20’den fazla çevirisinin yapıldığı bilinmektedir.

Eserin konusunu Sasanî hükümdarı Hüsrev ile Ermeni kraliçesi Şîrîn arasındaki aşk hikâyesi oluşturmaktadır. Hüsrev ü Şîrîn, Tini Bek Han ve karısı Melike Hatun adına yazılmış, 4370 beyitlik büyük bir mesnevidir. Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’inin tek nüshası Paris'te Bibliotheque Nationale'da bulunmaktadır (Ercilasun 2004: 376-378, Hacıeminoğlu 1968: IX).

Kutb, eserini mefâîlün mefâîlün feûlün vezninde, yani Nizâmî’nin kullandığı vezinde yazmıştır. Hüsrev ü Şîrîn tevhid, na’t, “çehar yâr”, medhiyeler ve “sebeb-i telif-i kitab” bölümleri bakımından Nizâmî’nin yazdığından farklı olmakla birlikte, hikâyenin kuruluşu, devamı ve sonucu Nizâmî ile aynıdır. Eserin “Resûl aleyhisselâmnıŋ tört yâri ögdüsi” başlıklı 17 beyitlik bölümü ise feûlün feûlün feûlün feûl vezninde yazılmıştır (Ercilasun 2004: 377). F. Köprülü’ye göre mesnevi bu bakımdan Türk ve İran edebiyatlarında başka örneği bulunmayan bir orijinallik taşımaktadır (Hacıeminoğlu 1999: 56).

Eseri, Nizamî’nin manzumesinin edebî bir adaptasyonu olarak tanımlayan Zajaczkowski’ye göre, Kutb’un eserin başına 271 beyitlik ilave yapması; onun Nizamî’nin mesnevisini başarı ile Türkçeye çevirmesinin yanı sıra kuvvetli bir şair olduğunu da göstermektedir. Zajaczkowski, Kutb’un atasözlerini bile olduğu gibi çevirmediğini ve bunları Türk atasözleri ile ifade ettiğini örneklerle belirtmiştir (1957: 159-164). Eserin başındaki bu bölümde “tevhîd”, “eflâk harekâtı” (feleklerin hareketleri), “teŋri taâlânın münâcâtı”, “resûl aleyhisselâm na'tı”, “resûl aleyhisselâm tört yâri (dostu) ögdüsi”, “şâhzâde Tını Bek Han medhi”, “melîke-i merhûme Hanmelek medhi”, “kitâb nazm kılmakka sebeb” başlıklı bölümler yer almaktadır (Ercilasun 2004: 377).

Bölüm başlıkları Kutb ile Nizâmî’de aynıdır, fakat Nizamî'nin eseri 5700 beyit civarında iken Kutb’a ait olan metin ondan 1330 beyit eksiktir. Bu eksiklik, Nizâmî’nin bazı uzun ve edebî sanatlarla süslü tasvirlerini Kutb'un kısaltmış olmasından veya müstensihin ihmalinden dolayı olabilir. Ancak tercüme veya istinsahtaki bu eksiklikler hikâyenin akışını ve bütünlüğünü bozmaz (Hacıeminoğlu 1968: IX).

Berke Fakih, eseri Altın Boga adına 1383’te, İskenderiye’de istinsah etmiştir. Bu metnin sonuna müstensih tarafından eklenen 66 beyitlik ilave, asıl metnin dilinden farksızdır; bu da eserin yazarı ile müstensihinin aynı kültür ve yazı dili çevresinden geldiğini göstermektedir. Ancak müstensihin vezin hataları yapması ve Kıpçak sahasına ait bazı dil özelliklerine yer vermesi, onun Kıpçak bölgesine mensup olduğunu da düşündürmektedir (Hacıeminoğlu 1968: XI-XII). Bu manzumenin dili Kutb’un dili ile aynıdır. Hatta bu manzume Mısır’da yazılan ilk Kıpçakça metin sayılabilir (1953: 63). Ancak Berke Fakih’in bu manzumesini Fuat Köprülü, vezinden ve edebî kıymetten yoksun olarak değerlendirilmiştir (2011: 371-372, İnan 1953: 64).

Eserin dili, İnan tarafından Harezm yazı diline çok yakın bir "Kıpçakça” olarak değerlendirilmektedir (1953: 64). Hacıeminoğlu’na göre eserin Türk lehçelerinden hangisine dâhil edilmesi gerektiği konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Altınordu sahasında yazılmış Kıpçakça bir eser olarak kabul gören Hüsrev ü Şîrîn, bir taraftan Harezm yazı dilinin bir taraftan da Çağataycanın özelliklerini göstermektedir. XIII. ve XIV. yüzyıllarda oluşan kültür merkezlerinde, Türk dilinin lehçelerinin de henüz tam olarak oluşmadığını ve geçiş dönemleri yaşandığını ifade eden Hacıeminoğlu, eldeki metnin fiil çekimleri bakımından Çağatay öncesine yakın olduğunu, ancak ses özellikleri ve kelime hazinesi bakımından Kıpçakça özellikler taşıdığını belirtmektedir (1968: XIII).

Fuat Köprülü eserin, özellikle bediî maksatla yazılan ilk din dışı eseri olduğunu belirterek, Kutb’un "klâsik nazım kaidelerine lâyıkiyle vâkıf, selis bir üslûba ve mükemmel tasvir kudretine mâlik” çok değerli bir sanatkâr olduğunu, hikâyede Kutb'un tamamıyla Nizamî'ye uyduğunu, bazı yerleri kısalttığını, imkân buldukça Nizamî'nin metnini aynen tercümeye çalıştığını, tasvirlerde ara sıra eserin aslını bırakarak “kendi şahsiyetine ittibâ" ettiğini ifade eder (Ercilasun 2004: 378).

1958 ve 1961’de A. Zajaczkowski eserin metnini, tıpkı basımını ve sözlüğünü yayımlamıştır. N. Hacıeminoğlu, eser ile ilgili 1968 yılında “Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i ve Dil Hususiyetleri” adlı doktora tezi hazırlamış ve bu tez İstanbul Üniversitesi Yayınları tarafından basılmıştır. Eser; İmlâ Hususiyetleri, Ses Hususiyetleri, Şekil Hususiyetleri ile Metin ve Bibliyografya bölümlerinden oluşmaktadır. Eser 2000 yılında TDK tarafından tekrar yayımlanmıştır (Ercilasun 2004: 378). S. Karslı ve Ü. Ö. Demirci ise eserin Dizin’ini yayımlamışlardır. [(2015). Kutb’un Husrav u Şirin’i - Dizin. İstanbul: Kesit Yayınları].

Kutb’un biyografisi için bk. “Kutb”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kutb.