Filibeli Alâaddîn Ali Çelebi’ye (ö. 1543) ait olan eser, aslı Sanskritçe Pança Tantra masallarına dayanan Kelîle ve Dimne hikâyelerinin tercümesidir. Latîfî’den (ö. 1582) başlayarak 16. yüzyıl ve sonrası tezkire ve hâl tercümesi müellifleri, bilhassa Hümâyûn-nâme dolayısıyla Alâaddîn Ali Çelebi’den büyük takdirle bahsetmişlerdir. Özellikle Âşık Çelebi (ö. 1572) eseri mübalağalı ifadelerle överek bir kimseye böyle bir eserin yetip artacağını belirtir (Kılıç 2010: 1109).

Alâaddîn Ali Çelebi’nin Hümâyûn-nâme’si, Kelîle ve Dimne hikâyelerinin Türkçeye son çevirisidir. Bu çeviri, Hüseyin Vaiz-i Kâşifî (ö. 1504-05)’nin 15. yüzyılda Arapçadan Farsçaya tercüme ettiği Envâr-ı Süheylî’sinin birebir tercümesidir (Bülbül 2017a: 1162).

Alâaddîn Ali Çelebi eserini tamamladıktan sonra, bir ikindi divanında devrin sadrazamı Lütfî Paşa’ya (ö. 1564) bir nüshası Kânûnî Sultân Süleymân’a (ö. 1566) sunulmak üzere iki nüshasını takdim etmiştir. Sadrazam Lütfî Paşa, vaktini hayvan masalları ile uğraşarak harcamış olduğu yolunda azarlayıp kendisini hayal kırıklığına uğratmakla beraber kitabı padişaha arz etmiş, Hümâyûn-nâme’yi hemen o gece başından sonuna kadar büyük bir zevk ve hayranlıkla okuyan hükümdar, ertesi sabah Lütfî Paşa’nın muhalefetine rağmen Alâaddîn Ali Çelebi’ye Bursa kadılığını verdirmiştir (Akün 1989: 316).

Alâaddîn Ali Çelebi’den bahseden bütün tezkire müellifleri tarafından, ona gelinceye kadar Türk nesir sanatında eşi görülmemiş ve daha sonra da seviyesine erişilemeyecek bir şaheser olarak değerlendirilen Hümâyûn-nâme, asırlar boyu devam eden büyük bir ilgi ve takdir görmüştür. Hümâyûn-nâme, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi (ö. 1515), Lâmiî (ö. 1532), Kemâlpaşa-zâde (ö. 1534) gibi şöhretlerin eserlerinden nesir sanatı bakımından çok üstün tutulmakla beraber (Kılıç 2010: 1109), Nergisî (ö. 1635) ve Veysî (ö. 1628) gibi büyük üstatların bu vadide yeni ve parlak örnekler verdikleri sonraki devirlerde de şöhret ve itibarını devam ettirmiştir. Münşîyâne nesrin tamamen karşısında olduğu halde Nâmık Kemâl (ö. 1888) bile onu Türk edebiyatı için bir kazanç kabul eder (Akün 1989: 317).

Alâaddîn Ali Çelebi’nin eserine karşı duyulan yaygın ve devamlı takdir yalnız Türk müelliflerinde kalmayıp yabancı müelliflerce de paylaşılmıştır. Eser, İspanyolca ve Fransızca başta olmak üzere Almanca, İsveççe, Flemenkçe ve Macarca gibi çeşitli dillere çevrilmiştir (Grube 1991b: 1; Akün 1989: 317; Bülbül 2017b).

Hümâyûn-nâme, eski Türk edebiyatının Osmanlı sahasında Batı dillerine en çok tercüme edilmiş eserlerinden olmak gibi bir imtiyaza sahiptir. Eser, Batıda o derece kabul görmüştür ki “Hümâyûn-nâme” ifadesi tek başına Kelîle ve Dimne hikâyelerinin ismi gibi kullanılmıştır (Akün 1989: 318).

Hümâyûn-nâme kaleme alındıktan sonra Türk edebiyatında bir daha Kelîle ve Dimne hikâyelerinin tercümesine ihtiyaç duyulmamış, Hümâyûn-nâme’nin devrin edebî zevkine hitap etmede yetersiz kaldığı dönemlerde özeti ya da sadeleştirilmiş hali okuyucuya sunulmuştur. Kâtip Çelebi (d. 1657-ö. 1067), İftihâruddîn Muhammed el-Bekrî el-Kazvinî’nin Hümâyûn-nâme’yi izah ettiğini, Müftü Molla Yahyâ Efendi’nin Hümâyûn-nâme’yi üçte bire indiren bir özetini yaptığını ifade etmektedir (Balcı 2007: 1202; Parladır 2011: 40) [Bazı kaynaklar Müftü Molla Yahya Efendi’yi Şeyhülislam Yahya Efendi ile karıştırmış, Molla Yahya Efendi’nin eserini Şeyhülislam Yahya Efendi’nin eseri olarak zikretmişlerdir (Tümer 1971: 255; Doğrul 1985: 8; Aykut 2007: 20)]. Diğer taraftan, Bursalı Mehmed Tâhir (ö. 1925), 950/1543-44’te vefat eden İstanbullu şair Hilâlî’nin Hümâyûn-nâme’yi “nazmen tercüme ettiğini”; 1227/1812’de Vidin valisi olan Hafız Paşa’nın divan efendisi Şerif İbrahim Mahir’in de eseri “sade bir dille tercüme ettiğini” söylemektedir (Kurnaz-Tatcı 2009: 305). Hümâyûn-nâme, Osmân-zâde Tâ’ib (ö. 1724) tarafından Simârü’l-Esmâr ya da Zübdetü’l-Ezhâr adıyla; Ahmed Midhat Efendi (d. 1844-ö. 1912) tarafından Hülâsa-i Hümâyûn-nâme adıyla sadeleştirilerek özetlenmiştir. Aynı zamanda Ramazan-zâde Abdünnâfî İffet Efendi (ö. 1891) de eseri Kitab-ı Nâfi’u’l-Âsâr Nevbâve-i Simâru’l-Esmâr adıyla nazmen özetlemiştir (Bülbül 2012). Hümâyûn-nâme ile ilgili bahsi geçen bu eserlerden Osman-zâde’nin eseri, Ahmet Midhat Efendi’nin eseri ve Ramazan-zâde Abdünnâfî İffet Efendi’nin eseri elde bulunmaktadır. Kaynakların bahsettiği diğer eserler henüz ortaya çıkmış değildir (Bülbül 2012: 448).

Hümâyûn-nâme’nin geçmişte uyandırdığı alaka ve etki yalnız edebiyatta kalmamış, ayrıca minyatür sahasında da kendisini göstermiştir. Farsça Kelîle ve Dimne’ler üzerinde meydana gelen minyatür geleneğine karşı, Hümâyûn-nâme etrafında Osmanlı üslûbuna bağlı yeni bir minyatür sahası doğmuştur (Grube 1991a: 196). Eserin minyatürleri üzerinde Şebnem Parladır tarafından bir doktora çalışması yapılmıştır (Parladır 2011). 56’sı yurt içinde, 42’si yurt dışında olmak üzere toplam 98 nüshası bulunan Hümâyûn-nâme’nin tenkitli metni Tuncay Bülbül tarafından hazırlanmış, bu çalışma 2017 yılında Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Türk-İslam Bilim Kültür Mirası Dizisi arasında yayımlanmıştır (Bülbül 2017a).

Yazarın biyografisi için bk. "Alâaddîn Alî Çelebi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/alaaddin-ali-celebi