İbni Mühennâ Lügati olarak da bilinen çok dilli bir sözlük ve gramer kitabı.

13-14. yüzyıllar, Moğolların Türkistan, Anadolu, Suriye, Irak, İran, Mısır gibi büyük coğrafyayı etkilediği, karşılıklı kültürel ve dilsel etkileşimlerin olduğu bir dönemdir. Özellikle İlhanlı sahasında bu yüzyıllarda çeşitli sözlük ve gramerler de yazılmıştır. Bunlardan birisi de, Mustafa Erkan’ın çalışmaları sonucu tam adı ortaya çıkarılan Ebü’l-Fazl Cemalüddin Ahmed bin Muhammed bin Mühennâ el-Hilli el-Ubeydili'nin Kitab-ı Hilyetü’l-İnsân ve Helbetü’ül-Lisân adlı sözlük ve gramer kitabıdır. Eser, ilim dünyasında İbni Mühennâ Lügati adıyla bilinmektedir. Yazar hakkında bilgi karışıklığı olmasına rağmen özellikle Mustafa Erkan’ın çalışmaları yazar hakkındaki en son ve en doğru bilgileri vermektedir (1999, 2005).

Arapça olarak hazırlanan eser üç bölümden oluşur: Arapça-Türkçe, Arapça-Farsça ve Arapça-Moğolca. Arapça-Türkçe bölümü, eserin ana bölümü olup hem Türkçe gramer hem de Türkçe sözvarlığını göstermektedir. Eserin Arapça-Moğolca bölümü de Moğol sözvarlığının geniş bir şekilde verildiği bir bölümdür. Eser, üç dilli sözlük olarak bilinse de, eserin içinde çok önemli gramer bilgileri de verilmektedir. Aptullah Battal’ın bu eserin Türkçe bölümünü İbni Mühenna Lügati (İstanbul nüshasının Türkçe bölüğünün endeksidir) adıyla yayımlamış olması, aslında eser ve eserde verilen gramer bilgilerinin ilim âleminde tam olarak bilinmesini engellemiştir. Ancak, özellikle Gül’ün çalışmaları ve daha sonra Savaş Karagözlü tarafından eserin Türkçe bölümünün tam olarak yayımlanmış olması, İbni Mühennâ’nın sadece bir sözlük yazarı değil, aynı zamanda önemli bir dilci olduğunu da ortaya koymuştur.

Eserin bilinen altı nüshası vardır. Eser üzerinde ilk çalışmayı yapan P. M. Melioranskiy, üçü Oxford’da, biri Berlin’de, bir diğeri de Paris Millî Kütüphanesinde bulunan toplam beş nüshayı karşılaştırarak, önce 1900 yılında Arab’ filolog’ o turetskom’ yazık’, adıyla; 1903 yılında da eserin Moğolca kısmını Arab’ filolog’ o mongolskom’ yazık’ adıyla yayımlamıştır. Melioranskiy, 1900 yılında hazırladığı çalışmada eser hakkında bilgi vermiş; eserin yazmadan eski yazıya çekilmiş tıpkıbasımı ile birlikte Türkçe bölümünü incelemiştir. Eserin beş farklı nüshasını gören ve altıncı nüshası olan İstanbul nüshasından haberi olmayan Melioranskiy, hem elindeki nüshalar hakkında hem de yazarın yaşadığı muhit ile ilgili kesin hükümler vermekten kaçınmıştır. Bu arada Divanu Lugati’t-Türk’ün daha gün ışığına çıkmamış olmasının da Melioranskiy’nin çalışmasındaki bazı eksikliklerin oluşmasında etkili olmuştur

Eserin asıl nüshası olabilecek veya en yakın istinsah edilmiş olan nüsha ise Melioranskiy’den sonra bulunan İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesindeki son nüshadır. Kilisli Rifat, bu yazmanın eski harflerle yeni baskısını hazırlamıştır (1340). Bu nüshada eserin tam adı ve yazarının adı da geçmektedir. Bu nedenle Kilisli Rifat, nüshadaki adlandırmadan hareketle, esere, Kitab hilyetül insan ve helbetül lisan adını vermiştir. Kilisli Rifat’ın bu nüshayı yayımlaması, eserin ilim âlemindeki önemini daha da artırmıştır. Çünkü, Melioranskiy, elindeki beş nüshada verilen bilgilere göre eserin 13. veya 14. yüzyılda Azerbaycan sahasında yazılmış olduğunu ve dilinin Eski Azerbaycan dili olduğunu ileri sürmüştür. İstanbul nüshasındaki dil ise Oğuz-Kıpçak karışımı bir dildir.

Ahmet Caferoğlu, İbni Mühennâ’nın önemli bir dilci olduğu kanısındadır ve Türk Dili Tarihi adlı eserinde İbni Mühennâ’ya geniş yer ayırmıştır. Caferoğlu, "İlhanlılar devri Türkçesini tasvir etmesi bakımından İbni Mühennâ sözlüğü, şimdilik bu sahanın belki yegâne ve en karakteristik eseridir" demektedir (2001: 146). Eserin Azerbaycan’da yazıldığını düşünen Caferoğlu, eserin dili hakkında da şunları söyler: "Yazdığı Hilyetü'l-insân ve Helbetü'l-lisân adlı eseri, Türk dili tarihi bakımından, kendi devrini en iyi toparlayan ve 'Müşterek Orta-Asya Türkçesinin İran sahasındaki şivelerini belirten, Türk kültürüne ışık saçan yegâne eseridir" (2001: 147).

Abdulkadir İnan, İbni Mühennâ Lügati ve Memlȗk sahası sözlükleri ile ilgili olarak şunları yazar:

“Bu eserlerin, İbn Mühennâ ve Codex Cumanicus müstesna, hepsi de Mısır’da veya Suriye’de yazılmışlardır. İbn Mühennâ, Melioranskiy’nin de isabetli olarak tahmin ettiği gibi, eserini Moğulların hâkim oldukları ülkede, Azerbaycan’da veya Irak’ta yazmıştır. Bu eserde ‘Kıpçak’ kaydiyle kelime veya tasrif şekli gösterilmediği gibi ‘Türkmence’ kaydı de ancak iki yerde (sah. 83 ve 101) geçiyor. Bu müellif için ancak asıl bir ‘Türkçe’ bulunduğundan lehçe ve ağızları ayrıca kaydetmek lüzumsuz sayılmış olsa gerektir. İbn Mühennâ konuşulan dil ile beraber Türk yazı dili geleneklerine bağlı klasik Kâşgar–Harezm edebî Türkçesiyle konuşan zümrenin, ‘Türk âlimlerinin, diline de önem vermiş olsa gerektir. O kendisinden önce yazılmış olan dört kitabı kaynak olarak zikrediyor, asıl Türkçenin Türkistan halkının dili olduğunu kaydediyor. Ara sıra ‘bizim memleket halkı’ diye bahsediyorsa da bunların kimler olduğunu tasrih etmiyor” (İnan 1953: 56-57).

 Eser ve yazar hakkındaki bilgileri değerlendiren Mustafa Erkan ve daha sonra Zeki Kaymaz, eserin Irak bölgesinde yazılmış olduğu kanaatindedirler.

Eserin İstanbul nüshası üzerine Kilisli Rifat, Aptullah Battal, Tofiq Haciyev ve en son Şavaş Karagözlü çalışmışlardır. Savaş Karagözlü, eseri metin, dil özellikleri ve dizin şeklinde çalışmıştır (2018).

Eserin Moğolca kısmı üzerine de N. N. Poppe ve Bülent Gül’ün çalışmaları vardır. İbni Mühennâ’nın o dönem ve o coğrafyadaki Moğolların diline hâkim olduğunu söylemek de gereklidir. Çok geniş ve detaylı olmasa da gramer bilgilerinin verildiği bu bölümde, Orta Dönem Moğolcasının sözvarlığı geniş bir şekilde verilmiştir. Poppe, Mongols’skii Slovar’ Muqaddimat al-Adab (1938) adlı çalışmasının sonunda İbni Mühennâ Lügatindeki Moğolca sözvarlığının dizinini vermiştir. Bülent Gül de bu bölümdeki Moğolca sözvarlığını incelemiş, Moğolca İbni Mühennâ Lügati (2016) adlı çalışmasında, eserdeki Moğolca sözvarlığını Klasik ve Modern Moğolca ile karşılaştırarak metni yayımlamıştır.

Sonuç olarak, İbni Mühennâ Lügati, açıklamalar kısmında Türk, Fars ve Moğol dilleriyle ilgili verdiği bilgiler ve sözlük kısmındaki söz varlığı bakımından tarihî Türk dili ve Moğolca araştırmaları için büyük önem taşımaktadır.