Nizâmî’nin Heft-Peyker isimli mesnevisine nazire olarak yazılan eser, Atâyî’nin hamsesindeki en tanınmış mesnevisi. Türk edebiyatında Ali Şir Nevâyî’nin Seb’a-i Seyyâre’siyle başlayan bu tür eserlerin en başarılı örneğidir (Ünver, 1998: 158). Heft-Hân, Atâyî’nin hamsesindeki dördüncü mesnevidir. Mesnevinin ismi yedi sofra, yedi mücadele, yedi macera gibi anlamlara gelmektedir. 1036/1627 yılında tamamlanan eser Ahî-zâde Hüseyin Efendi'ye sunulmuştur. Eserin sonunda Atâyî’nin 300 akçelik bir kadılık talep ettiği beyitler yer almaktadır.

Heft-Hân klasik mesnevi tertibine göre tanzim edilmiştir. Bir tevhid manzumesiyle başlayan mesnevinin bu bölümünde yedi sayısıyla ilgili yaratılış hakikatlerinden bahsedilir. Ardından sırasıyla münâcât ve naat bölümleri gelir. Hz. Muhammed ile ilgili kısımda Miraç bahsine özel bir bölüm ayrılır. Miraç bahsinden sonra IV. Murad’ın övgüsü ve ona edilen dualar yer alır. Ahî-zâde Hüseyin Efendi’nin övgüsü de bu bölümden hemen sonra gelir. Mesnevinin 456 beyitlik giriş bölümünün sonunda sebeb-i telif bölümü yer alır (Kortantamer 1997: 233). Heft-hân’ın yazılış sebebine göre Atâyî, Nizâmî’nin Heft-Peyker’ini üç yönden eleştirir. Atâyî’ye göre Nizâmî ilk olarak Behrâm Şah’ı övmek uğruna aşkı arka plana atmıştır. İkinci olarak Atâyî, şehvetten arındırılmamış bir kadın muhabbetini işlediği için Nizâmî’yi tenkit etmiştir. Atâyî’nin üçüncü tenkidi âşığın tavrıyla ilgilidir. Gerçek âşık feryat ve figan ederek dünya işlerinden uzak kalmalıdır (Karacan, 1974: 20) Atâyî, Nizâmî’nin Heft-Peyker’ini eleştirirken nasıl olması gerektiğini de ortaya koyma iddiasını taşır. Heft-Hân, bu bakımdan Heft-Peyker’in bir taklidi değil, teknik ve muhteva bakımından farklı özgün bir naziresidir (Kortantamer, l997: 231).

Atâyî’nin ifadesine göre yaklaşık üç bin beyit olan mesnevide 2787 beyit yer almaktadır. Nizâmî’nin Heft-Peyker’inde olduğu gibi Hafif bahrinin “fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün” kalıbında yazılmıştır. Mesnevinin asıl hikâyesi 457 ila 2727. beyitler arasındadır. Bu bölümde aslında İstanbul’da bir güzele gönlünü verip onun aşkıyla kendini kaybeden bir âşığın anlatıldığı tek bir hikâye bulunur. Bu âşık, yedi dostu tarafından Göksu’ya götürülür. Âşığın şifası için Akbaba’nın suyundan içirmek ve sandalla gezintiye çıkarmak gibi türlü tedbirlere başvurulur. Bunlar sonuç vermeyince arkadaşlarından her biri onu teselli etmek için birer hikâye anlatmaya başlar. 271 beyitlik ilk hikâye “Dâsitân-ı Siyâhî-i Şeydâ” başlığını taşır. İkinci hikâye 337 beyit uzunluğundadır ve “Dâsitân Goften-i Molla Bedrî” başlıklıdır. “Dâsitân Goften-i Molla Sebzî” başlıklı üçüncü hikâye 287 beyit uzunluğundadır. 262 beyitlik dördüncü hikâye “Dâsitân-ı Subhî-i Rûşen-beyân” başlığına sahiptir. Beşinci hikâye “Der Efsâne Goften-i La’lî-i Suhandân” başlıklı olup 246 beyittir. Altıncı hikâye 287 beyitten oluşur ve “Dâsitân Goften-i Molla Hâverî” başlığını taşır. Yedinci ve son hikâyenin başlığı “Dâsitân Goften-i Sehâbî-i Zâr” olup bu bölüm 274 beyit uzunluğundadır. Her bir hikâyenin sonunda bir sonraki hikâyeye geçişi ifade eden beyitler de kaleme alınmıştır (Kortantamer 1997: 235-245). Hikâyelerin her biri onu anlatan kişinin adıyla isimlendirilmiştir. Yedi hikâyeden sonra âşığın hali “Tetimme-i Dâsıtân-ı Âşık ve Vâsıl Şuden-i Ân Muhibb-i Sâdık” başlıklı 45 beyitle sonuca bağlanmıştır. Mesnevi, 61 beyitlik hatime kısmıyla son bulmuştur.

Mesnevinin ana hikâyesiyle birlikte diğer yedi hikâyenin yerli hayata dair unsurlarla zenginleştirildiği görülür. Özellikle 1. ve 7. hikâyenin mekânları olan İstanbul, Bursa ve Edirne’ye ait gerçekçi manzaraların mesnevi geleneğinde pek de karşılaşılmayan özgün tasvirlerle dolu olduğu görülür. Mesnevinin genelinde yer alan atasözleri, mahallî tabirler ve halk hikâyelerinden alınmış parçalar esere zengin bir nazım dili kazandırmıştır. Hikâye kahramanları arasında halk ve esnafa yer verilmesi, hikâyelerde Şam, Çîn-i Mâçîn, Gazne, Bağdat, Rey ve Belh gibi şehirlerin mekân olarak tercih edilmesi de Heft-Hân’ı konuları ve kahramanları genellikle hayalî olan mesnevilerden ayırmaktadır (Ünver, 1998: 159). Heft-Hân, aynı konuda kendisinden önce yazılmış Türkçe mesnevilerden daha başarılı olduğu gibi (Ünver, 1998: 158) kendisinden sonraki şiir diline yaptığı katkı bakımından da önemli bir yere sahiptir.

Mesnevi üzerine Macit Yaşaroğlu (1940-41) ve Gülten Elmas’ın (1968) ciddi eksiklerle dolu birer mezuniyet tezi bulunmaktadır. Turgut Karacan’ın seçilen 10 nüshadan yararlanarak bir incelemeyle birlikte hazırladığı karşılaştırmalı metin önce doktora tezi olarak (1972) çalışılmış ardından kitap olarak (1974) yayımlanmıştır. Tunca Kortantamer Heft-Hân’ı, Atâyî’nin diğer mesnevileriyle birlikte detaylı bir incelemeye tabi tutmuştur (1997).

Şairin biyografisi için bk. "Atâyî, Nev‘î-zâde". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/atai-nevizade