Ahmet Mithat Efendi’nin konusu İtalya’da geçen ve polisiye roman türü içerisinde değerlendirilen kurmaca eseri. Haydut Montari, ön söz niteliğindeki “İfade-i Mahsusa” ve “Hatime” bölümlerinin dışında altı kitaptan oluşmaktadır: “Birinci Kitap: Sinyor Giorgino”, “İkinci Kitap: Tevsi’-i Muârefe”, “Üçüncü Kitap: Düşkün Giordano”, “Dördüncü Kitap: Andrea Satagna”, “Beşinci Kitap: Montari”, “Altıncı Kitap: Netayic”. Kitap isimleri belirlenirken konu ve romanda vakanın ilerlemesini sağlayan baş karakterler dikkate alınmıştır.

Romanın “İfade-i Mahsusa” ve “Hatime” dışındaki her bir bölümü, yedi baptan müteşekkildir. 1305/1888 senesinde kitap olarak yayımlanan eserin “İfade-i Mahsusa” kısmında bu romanın tercüme olmadığını belirten Ahmet Mithat Efendi, eseri Xavier de Montépin’in Simon ve Marie romanına bir nazire olarak kaleme aldığını ifade eder. Ön sözde roman sanatına ilişkin fikirlerine de yer veren yazar, roman ve gerçeklik meselesine dikkat çekmiş, romanın geçtiği yer ve zamanın gerçeklikle tamamen örtüştüğünü söylemiştir. Döneminde tanımlandığı üzere “yazı makinesi” olarak şöhret kazanan Mithat Efendi, bir “yazı amelesi” olarak “sipariş” merciini temsil eden okuru yani “rağbet-i amme”yi dikkate aldığını yine ön sözde ifade eder.

Haydut Montari romanı, birbirinden farklı isimler kullanarak değişik kılıklara giren Andrea Satagna’nın babası Nicola Satagna ve yanında yetiştiği Kont Giovanni Del Castelnora’yı öldüren kişilerden intikam almasını ve onları adalete teslim etme sürecini işlemiştir. Kont’un himaye ettiği Giorgino zaman içinde hırsı ve Kont’tan çaldıkları ile güçlenmiş, zengin bir tüccar hâline gelmiştir. Kont’un mal varlığını tamamen ele geçirmek için kendisine yardım eden Gargula ile birlikte Kont’u ve aralarında Andrea Satagna’nın babasının da bulunduğu adamlarını bir yel değirmeninde pusuya düşürüp öldürür. Böylece çeşitli hilelerle Kont’un bütün mal varlığına sahip olur. Süreç içerisinde sinyor unvanına sahip olan Giorgino’nun artık tek amacı Kont Giovanni Del Castelnora’nın kızı Angelina ile evlenmektir. Ancak aralarında engel olarak yaşanan bu süreçlerden haberdar olan ve intikam yemini eden Nicola Satagna vardır. Bir arada büyümüş olan bu iki genç birbirlerini sevmektedirler. Andrea şatoda olduğu sürece Angelina’nın kendine meyletmeyeceğini bilen Giorgino, kızın halası Markiz vasıtasıyla Andrea’nın şatodan ayrılmasını sağlar. Ancak Andrea, Angelina’ya veda ederken tekrar döneceğini, kendisini beklemesini söyler. Ondan iki yıl boyunca haber alınamaz. Daha sonra Düşkün Giordano ve Haydut Montari isimleri ile ortaya çıkan Andrea Satagna, yapmış olduğu planlarla hem Sinyor Giogino ve Gargula’nın adalet önünde hak ettikleri cezaya çarpılmalarını sağlar hem de sevdiği Angelina ve annesi Margarita’ya kavuşur.

Pek çok eserinde olduğu gibi Haydut Montari romanında da romantik anlayışın bir özelliği olarak Ahmet Mithat Efendi, kıssadan hisse çıkarmayı amaç edinmiş, vakanın sonunda kötüleri cezalandırıp iyileri ödüllendirmiştir. Romanlarında dünyanın değişik yerleri ve kültürleri konusunda okurlarına bilgi vermeyi alışkanlık hâline getiren Ahmet Mithat, bu eserinde mekân olarak Napoli ve Roma’nın içinde bulunduğu İtalya’yı tercih etmiştir. Bu bağlamda roman kişilerinin tamamının da İtalyan olduğu görülmüştür. Ahmet Mithat Efendi romanlarının karakteristik bir özelliği olan konu dışına çıkarak –digression- okuru bilgilendirme gayreti, Haydut Montari’de de açık bir şekilde görülmektedir. Yazar, gerek dönemi ve mekânı tasvir etmek gerek konuyu ayrıntılarıyla ele almak için sık sık araya girerek müdahalelerde bulunmuştur. Bu bağlamda eserde yazar-anlatıcının kurmacanın sınırını ihlal ederek okura seslendiği, hikâyenin unsurlarına özellikle de vakanın işleyişine dair çok sayıda bilgi verdiği görülmektedir. Yazar, kendi döneminde “cinai roman yazarı” olarak örnek gösterdiği Xavier de Montépin’e nazire olarak kaleme aldığı bu romanında polisiye türünün pek çok özelliğine de yer vermiştir. Bir cinayet olayıyla karşılaştığımız Haydut Montari’de yazar-anlatıcı henüz romanın başında bu cinayetin Sinyor Giogino ve Gargula tarafından işlendiğini okura bildirir. Romandaki merak unsurunun devamlılığını ise Andrea Satagna’nın intikam alma süreci üzerine kurgular. Buradan hareketle okurun zihninde “Şimdi ne olacak?” sorusunun canlı tutulduğu bu eser, polisiye romanın “thriller (heyecan)” türüne dâhil edilebilir. Ahmet Mithat Efendi’nin romandaki entrik yapıyı Andrea Satagna üzerinden başarılı bir şekilde kurguladığını söylemek de mümkündür. Yazar, Andrea’yı Haydut Montari ve Giordano isimleri ile okurun karşısına çıkarak hem roman kişisine hareket imkânı vermiş hem de entrikanın devamlılığını sağlamıştır.

Romanda dikkat çeken bir diğer husus bir anlatım tekniği olarak kullanılan mektuplardır. Yazarın pek çok romanında olduğu gibi Haydut Montari’de de özellikle Düşkün Giordano tarafından muhataplarına iletilen mektuplar, vakanın ilerlemesinde ve çözülmesinde belirleyici olmuştur.

Haydut Montari, ilk kez Diplomalı Kız, Gürcü Kızı Yahut İntikam, Rikalda Yahut Amerika’da Vahşet Âlemi romanları ile birlikte yeni Türk harflerine aktarılarak Türk Dil Kurumu tarafından 2003 yılında neşredilmiştir.

Yazarın biyografisi için bk. "Ahmet Mithat Efendi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi