Ahmet Mithat Efendi’nin Türk edebiyatının ilk kadın romancısı Fatma Aliye Hanım ile birlikte yazdığı evlilik kavramını hem kadın hem de erkek perspektifinden yansıtan romanı. Hayal ve Hakikat, 1892 tarihinde Tercüman-ı Hakikat gazetesinde tefrika edilmiştir. Eser, “İfade”, “Vedat”, “Zeyl: Vefa” ve “İsteri-Hystérie” başlıklı bölümlerden oluşur.

Fatma Aliye Hanım, “Vedat” bölümünde bir kadının gözünden evlilik kavramını inceler. Hem annesini hem de babasını küçük yaşta kaybeden Vedat; büyükannesi, süt annesi ve süt annesinin kızı Meveddet ile beraber yaşamaktadır. Küçük yaşlardan itibaren kadınların ilgilendiği giyim kuşam süslenme gibi işler meyletmeyen Vedat'a göre giyim kuşamla ilgilenen kadınların vitrinlerdeki mankenlerden farkı yoktur. Bu nedenle vaktinin büyük bir kısmını okumaya ve el işlerine ayıran Vedat, Fatma Aliye’ye göre dönemin kadınlarından farklıdır. Babasının ölümünün ardından kalan mirası idare eden Hüseyin Sabri Efendi aynı zamanda Vedat'a babalık yapmaktadır. Hüseyin Sabri Efendi, Vedat'ı ziyarete oğlu Vefa ile gelir. Vefa aynı zamanda Vedat'ın çocukluk arkadaşıdır. Vedat'ın babası ölmeden önce kızını Hüseyin Sabri’ye emanet etmiş “kızıma kaim peder ol” demiştir. Bu arzunun gerçekleşmesi için Vefa ile Vedat arasındaki izdivacın pek yerinde olacağını düşünen Hüseyin Sabri harekete geçer. Kısa bir süre sonra nişan gerçekleşir. Ancak Hüseyin Sabri’nin ölümü ile düğün ertelenir. Vefa, babasının acısını dindirmek için seyahate çıkar. Vedat, uzun bir süre Vefa’dan haber alamaz; karşılık bulamayan aşkının tesiriyle hastalanır. Vedat’ın süt annesi bir gün yolda Vefa ile karşılaşır. Olanlardan Vefa’ya bahseder. “Vedat’a uğursuzluk getirdiğini ve bu nedenle ayrılmanın en iyisi olduğunu” söyleyen Vefa, izdivacın gerçekleşmemesi gerektiğini belirtir. Vedat, sütannesinden duyduğu sözler üzerine Vefa’ya hak verir. Babasının yokluğunu Hüseyin Sabri Efendi ile doldurmak isteyen ancak onun ölümü ile sarsılan Vedat kendisini kontrol etmeye gelen Doktor Hami Efendi'yi manevi baba olarak görür. Fatma Aliye, Vedat'ın son sözlerini şu şekilde açıklar: “Kıymetli olan eş muhabbeti değil baba ile geçirilen zamanlar ve edilen sohbetlerdir.”. Kadının modernleşen toplumda aktif olarak rol alması için neler yapması gerektiğini sorgular. Ancak kadın henüz erkek egemen toplumda tek başına var olamamaktadır. Aynı zamanda Vedat aracılığıyla baba kız ilişkisinin önemi de vurgulanır.

Ahmet Mithat Efendi, “Zeyl: Vefa” başlığı ile kaleme aldığı bölümde evlilik ve temsil ettiği değerleri bir erkeğin perspektifinden yansıtır. Vefa, Vedat'ın babasının ölmeden önce kızını Hüseyin Sabri Efendi’ye emanet ettiğini belirtir. Nitekim Vefa'da damat olarak düşünülmüştür. Vefa'nın mektebi bitirmesinin ardından evlenmesini ve yuva kurmasını isteyen Hüseyin Sabri Efendi yıllar önce arzulanan izdivacın gerçekleşmesi için harekete geçer. Ancak Vefa, okula gidip tahsilini sürdürmeyi arzulamaktadır. Lakin bu durumu Hüseyin Sabri’ye anlatmak pek mümkün olmaz. O, Vefa'nın evlenme niyetinde olmadığını bildiği için vasiyetinde de düğünü ertelememelerini ister. Ancak Hüseyin Sabri'nin ani ölümüyle sarsılan Vefa vasiyeti yerine getirmez, düğünü erteler. Babasının ölümünden sonra seyahate çıkmak üzere hazırlanan Vefa aslında tıp fakültesine gider. Vedat'ın süt annesi ile karşılaşan Vefa evlilik arzusunda olmadığını izah eder. Niyetini açıkça belirttiğini söyleyen Vefa, Vedat'ın fark etmediğini "yanlış bir zehabın(saplantı) mağduru" olduğunu söyler. Ahmet Mithat, “Zeyl: Vefa” bölümünde “İnsan evlilik için olgunlaşmasını eğitimini ve gelişimini yarı yolda mı bırakmalı; ömrü boyunca yalnızca eşi ile diz dize oturarak tatmin olabilir mi” diye sorarak özellikle kadın okuyucuların evlilik öncesi bu kaideler üzerinde düşünmesini ister.

Hayal ve Hakikat’ in son bölümünde Ahmet Mithat, "İsteri" hastalığını anlatır. İsteri genellikle durumu iyi olan ailelerin kızlarında görülür. Bu hastalığa yakalanan kadınlar nazik, duygu yüklü ve acı çekmeye müsaittirler. Hastalık şiddetli bir şekilde devam ederse ölüm gerçekleşebilir. Vedat'ın Vefa'ya aniden âşık olması, meftun hayaller kurması, tek taraflı aşkının onu hasta etmesi isterinin belirtileridir. Bu hastalıktan kızları korumak için onları sosyal hayata kazandırmak gerekir. Ahmet Mithat, “İsteri-Hystérie” başlıklı bölümde insan psikolojisini olumsuz etkileyen histeri hastalığını hekim dikkatiyle inceleyerek okurlarını hastalığa karşı bilinçlendirir. 

Ahmet Mithat ve Fatma Aliye birlikte kaleme aldıkları Hayal ve Hakikat’ te aşkı, evliliği kadın ve erkek gözünden irdeleyerek evlenmeden önce iki tarafında iyi düşünmesi gerektiğini vurgulayarak eğitimin ve aile ilişkilerinin önemine de değinmektedirler.

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efedi