Hüseyin Cahit Yalçın’ın on beş yaşında henüz bir rüştiye öğrencisi iken yazıp yayınladığı Nadide’den sonraki ikinci ve son romanı. Servet-i Fünûn dergisinin 10 Mart 1898 (R. 26 Şubat 1313) tarihli 365 ve 21 Temmuz 1898 (R. 9 Temmuz 1314) tarihli 385. sayıları arasında tefrika edilir. 1901’de Edebiyat-ı Cedide Kütüphanesi serisinin beşinci kitabı olarak yayınlanır.

Eser, başkarakter Nezih’in İzmaro adında bir kıza olan karşılıksız aşkını konu eden bir "bildungsroma"dır. 1890’ların İstanbul’unda bir yıllık hikâye zamanına yayılan anlatı, başındaki kısa bir geri dönüş ve zaman zaman Nezih’in bazı olayları hatırlayışları dışında ileriye doğru akar. Mülkiye öğrencisi Nezih, ilk kez gittiği Tepebaşı Bahçesi’nde bir Rum ailesi olan Diyapuloların ortanca kızını görür. Bundan sonra bir yandan sık sık gideceği Tepebaşı Bahçesi’nde, Beyoğlu’nun sokaklarında, Maltepe ve Büyükada’da takip ettiği İzmaro’ya kendisini göstermeye bir yandan da onun hakkında bir şeyler öğrenmeye çalışır. Romanın sonuna kadar tanışamadığı İzmaro’nun kendisini fark etmesine rağmen kayıtsız tavırları yüzünden kurduğu hayaller yıkılır. Böylece Nezih’in fikir dünyası ve dünyaya bakışı yavaş yavaş değişir ve gittikçe daha şüpheci birisine dönüşür. Roman, Nezih’in bu yeni kişiliği ile Beyoğlu ve eski İstanbul’u birbirine bağlayan Köprü’nün ortasında, bu iki dünyanın tenakuz ve çatışmasına dair fikirlerinin verildiği sembolik bir sahne ile biter.

Hüseyin Cahit Hayal İçinde’yi iki kitaplık bir serinin ilk kitabı olarak tasarlamış, ikinci kitapta matbuat hayatına atılan Nezih’in şüpheciliğinin yaşadıklarıyla onu nasıl bir kötümserliğe ve inkarcılığa götürdüğünü anlatmayı planlamıştır (Yalçın 1935: 131). Yazar, Hakikat Pençesinde adını vermeyi düşündüğü bu ikinci kitabı yazmamıştır.

Ahmet Mithat’ın olay merkezli ve müdahil anlatıcıya sahip romanlarına öykünen Nadide’den farklı olarak Hüseyin Cahit Hayal İçinde’de başkarakterin iç dünyasına ve başından geçenlerin psikolojik gerçekçi temsiline önem verir. Yarı tanrısal anlatıcıya sahip romanda Nezih’in arzu, beklenti ve çıkmazları detaylı biçimde aktarılırken başta İzmaro olmak üzere diğer roman kişilerinin hal ve tavırları Nezih’in kısıtlı bakış açısından verilir. Hüseyin Cahit, Hayal İçinde’nin iç tutarlılığını Nezih’in yaşadığı zaman ve çevrenin gerçekçi temsili ile de güçlendirir. Roman, aşk gibi popüler bir temanın gerisinde orta sınıftan bir genç mekteplinin hayata dair planlarını, sınıflar arasındaki geçiş imkân ve engelleri, farklı etnisiteler arasındaki etkileşim ve gerilimlerini, kısacası asır sonu Osmanlı İstanbul’unun kozmopolit toplumsal hayatını belgesel sayılabilecek bir gerçekçilikle anlatır.

Bir olgunlaşma anlatısı olarak Hayal İçinde, diğer Servet-i Fünûn romanlarıyla karşılaştırıldığında psikolojik ve toplumsal gerçeklik ile onlarla ortaklaşırken sade dili ile bu roman külliyatından ayrılır.

Yazarın biyografisi için bk. "Hüseyin Cahit Yalçın". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yalcin-huseyin-cahit