Recâ‘i-zâde Mahmut Ekrem’in ağabeyi Recâ‘i-zâde Mehmet Celâl’in  romanı. 1872-1873 yıllarında Hadika gazetesinde tefrika edilip 1875’te kitaplaştırılan Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ından bir yıl önce tefrika edilmeden doğrudan kitap olarak basıldığı bilinen Hayal-i Celâl, bu özelliğiyle Türkçe yayınlanan ilk roman örneği ya da örnekleri arasında olması açısından önemlidir. Hatta Mehmet Celâl romanının Son Söz’ünde “Ben tasarlayıp yazdığım ve bastırarak kamuoyuna sunduğum böyle bir ‘romana’” şeklinde erken dönemde bir türsel ayrıma giderek roman yazdığını ifade eder.

Romanesk özellikler gösteren Hayal-i Celâl, Batılı roman anlayışıyla; Hacivat ve Karagöz, ortaoyunu gibi geleneksel ve modern kurmaca arasında bir anlatıdır. Metinde diyaloglara ve geleneksel anlatılarda olduğu gibi komik unsuruna yer verilmesi kurmaca metni tiyatroya yaklaştırmıştır. Kitabın bitiminde iki not bulunmaktadır. Mehmet Celâl birinci notta kitabın ehemmiyetinden ve imla yanlışları bulunmasından duyduğu rahatsızlığı ifade ederken, ikinci notta da kitabın nerelerden satın alınabileceğinden bahsetmiştir. Türk edebiyatında ilk proto-züppe karakterinin yer aldığı metin olması açısından da roman önemli bir fonksiyona sahiptir (Köroğlu 2016: 8).

Görücü usulü evliliğin eleştirisinin yapıldığı eserde bir türlü evlenemeyen, aile bireylerini genç yaşta kaybetmiş, iki Arap cariyesinden başka kimsesi olmayan -yazarın tabiriyle- pek tipsiz Şeyda Bey’in eş arama serüveni anlatılır. Karşı cinsle ilişki kurmakta zorlanan mirasyedi kahraman Şeyda’nın sokakta yürürken gördüğü ve tanışma imkânı bulamadığı komşusu dul Zekâvet Hanım’a âşık olduğunu zannetmesinin ardından Arap cariyesiyle evlilik teklifi içeren bir mektup göndermesi ve sonunda Akile Hanım’la birbirlerini hiç görmeden trajikomik bir şekilde evlenmelerinin devamında gelişen olaylar anlatılmaktadır.

Yazarın biyografisi için bk. “Zevki/Celal/Reca’i-zade Mehmed Celal Bey’”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/zevki-celal-recaizade-mehmed-celal