Ahmet Mithat Efendi’nin roman türünde kaleme aldığı ilk eseri. Roman, Türk edebiyatında “Macera romanı” niteliğindeki ilk metinlerdendir.  Yazar, romanın "Mukaddime" kısmında Alexandre Dumas’nın Monte Cristo adlı romanından esinlendiğini ifade eder. Olay örgüsünü ve şahıs kadrosunu tarihi öneme sahip kişiler ve onların yaşam öykülerinden hareketle kurguladığı eserinin Monte Cristo kadar başarılı olamasa da karakter ve kurgu açısından tarihî niteliğiyle önem taşıdığını vurgular. Her iki roman olağanüstü macera kurgusu, roman kişilerinin serüvenlerinin bir gemi tarafından kurtarılmalarıyla başlaması ve şahısların asıl kimliklerini saklamak için kılık değiştirmeleri açısından benzerlik gösterse de kullanılan anlatım teknikleri açısından ayrılırlar. Fazıl Gökçek, eserin ön sözünde yer alan Monte Cristo’yu “tanzir” etme ifadesinden yola çıkılarak eserin Dumas’nın romanının benzeri, kurgu ve içerik bakımından taklidi olduğunu kabul etmenin yanlış olduğunu vurgular. Berna Moran’ın da açıkladığı gibi eser, kurgu ve içerik açısından Monte Cristo’nun yapı ve teması yerine ağırlıklı olarak âşık hikâyelerinin etkisini yansıtan bir “Romans”tır. Eseri hem bir macera romanı olarak hem de coğrafi ve tarihîi olaylar açısından değerlendiren Ahmet Hamdi Tanpınar ise Hasan Mellâh yahut Sır İçinde Esrâr’ı “Vakası Mısır’da toplanan bir Akdeniz romanı” olarak tanımlar.

On iki kitaptan oluşan romanda olay örgüsü karmaşık, mekân geniş bir coğrafyaya yayılmış ve şahıs kadrosu oldukça kalabalıktır. İspanya, Fransa, Mısır, Afrika, Suriye, İstanbul gibi geniş coğrafyaya yayılan olay örgülerinin merkezinde yer alan ana karakter Hasan Mellâh’tır. Romanda olay örgüsü kronolojik düzenle yansıtılmaz; her bölümü birbirine bağlayan vaka zincirleri şahısların mazilerinin anlatımı, bahsedilen kişilerin birtakım olaylar ve tesadüfler silsilesiyle aktüel zamanda yeniden olay örgüsüne katılmaları gibi pek çok yan olayla desteklenen karmaşık bir yapı sergiler. Hasan ile Cuzella'nın aşk ve kavuşma maceralarına   yolculuk boyunca tanınan birçok kişinin macerası da eklenir. Kenan Akyüz, esere yazdığı ön sözde yazarın Hasan Mellâh yahut Sır İçinde Esrâr'da "iç içe hikâye tekniği"ni kullandığını ifade eder. Hasan’ın Cuzella’ya kavuşma sürecinde çeşitli vasıtalarla yolları kesişen şahıslar ve bu kişiler çevresinde gelişen olaylar kronolojik bir sıralamayla anlatılmayıp yazar anlatıcının ön plana çıktığı anlatım tekniği ve geri dönüşler vasıtasıyla yansıtılır. Olay örgüsünde kullanılan âşık olma, ayrılma, kovalama ve kavuşma kalıpları, eseri halk hikâyelerine yaklaştırır. Roman, yazarın çeşitli konulardaki tenkitlerini somutlaştıran kurgu ve söylemler de içerir. Batı’nın gelişmişliği karşısında Doğu’nun geri kalmışlığı fikrine dayanan oryantalist düşüncenin ve self-oryantalizmin Türk romanındaki ilk örneği, Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar’da görülür. Yazarın çeşitli yan olaylar ve karakterlerin eylemlerinden hareketle kendi görüşlerini vurguladığı iletilerden bazıları; Avrupalılaşmanın gerekliliği, taht kavgalarının devletin beka ve terakkisine olumsuz etkileri, dostluğun ve iyiliğin değeri, kadın erkek ilişkilerinde iffet ve sadakatin önemi, inanç ve kültür farklılıkları, hırs, açgözlülük, ihanet, sınıf ayrımı eleştirisi etrafında toplanır.

Hasan Mellah, 1772 yılında Fas’ta doğmuştur. Babası Sîdî Osman, Fas tahtına geçip ülkeye Avrupa medeniyetini yerleştirmeye çalışan Sîdî Muhammed ile arkadaştır. Devlet adamlarına danışman olan ataları gibi Sîdî Osman da tahta geçen Sîdî Muhammed’e müsteşarlık yapar. Sîdî Muhammed ve Sîdî Osman’ın şahsında ideal devlet yöneticisi kimliği vurgulanır. Sîdî Osman, varlıklı bir kişi olmasına rağmen atalarından gelen bir prensiple devlet yöneticiliğinin yanı sıra çiftçiliğe devam eder. Müsteşarlıktan kazandığı tüm parayı yoksul kişilere dağıtır. Hasan, Sîdî Osman’ın sevkiyle Cadiz’de denizcilik eğitimi alır. Sîdî Osman Cadiz’de Pavlos deniz şirketiyle ortak olur. Şirket ortakları beş kişiden ibarettir ve hepsi derecelerine göre Pavlos adını ve imzasını kullanırlar. İsyancıların ihtilalle Sîdî Muhammed’i öldürmelerinden sonra devlet yönetimi alt üst olur. Sîdî Osman, Fas’ı terk etmeyi bir şeref meselesi olarak görüp bozulan düzeni yeniden sağlamak istese de konağına saldıran bir grup hem onu hem de ailesini katleder. Cadiz’den Fas’a geldiğinde katliamı öğrenen Hasan, canını kurtarmak için şehri terk edip babasının ortağı Pavlos’un yanına gider. Sîdî Osman’ın soytarısı Çaylak Yakup el-Deca, efendisinin Fas’taki tüm mal varlığına hile ile el koymuş ve hatta efendisini katletmiştir. Sîdî Osman ve ailesinin katline Pavlos şirketinin beşinci ortağı Dominico Badia da karışmıştır. Babasının intikamını almak için Fas’a geri dönen Hasan, Çaylak Yakup el-Deca’yı öldürdükten sonra olay yerinden kaçarken Melilla kıyısında atından düşüp bayılır ve korsanlar tarafından esir alınır. Kendini İspanyol olarak tanıtan Hasan’ı korsanlar arasında bulunan babasının sadık hizmetkârı Alonzo tanısa da onun kimliğini ifşa etmeyip yardımcı olur. Gemi İspanya kıyılarına yaklaştığında Cartegane bölgesinin zenginlerinden olan Alfons’un konağını soymaya karar veren korsanlar Hasan’ı hırsızlığa sevk ederler.

Eğitimli ve kibar bir genç kız olan Cuzella, Cadiz’den Cartegane’ya gelip kendileriyle komşu olan Beşinci Pavlos’un (Dominico Badia) evlilik teklifine sıcak bakmamaktadır. Kızını evliliğe ikna etmeye çalışan Alfons ile Cuzella’nın diyaloglarından hareketle geçmişe dönülür; Alfons, kendisine yıllarca ihanet eden ve bu ihanetten bir çocuğu olan eşini çocuğuyla birlikte öldürmüştür. Cuzella halk hikâyelerinde de örnekleri görülen biçimde odasındaki antika bir resimdeki denizci gence âşıktır. Hasan, hırsızlık amacıyla gizlice Cuzella’nın odasına girer. Cuzella, bu kişinin resmine âşık olduğu denizciye benzerliğine şaşırır. Göz göze gelen gençler birbirlerine âşık olurlar. Nitekim, genç kızın resmini görüp âşık olduğu genç, Hasan Mellâh’tır. Delikanlıyı kitaplığı arkasındaki gizli bölmeye saklayan Cuzella, onu hocası Mari vasıtasıyla rahip kılığında dışarı çıkarır. Dominico Badia, düşmanı olan Hasan Mellâh ile Cuzella’nın ilişkisini öğrenir ve genç kızı hile ile babasının konağından kaçırır. Birbirlerine ilk görüşte âşık olan çift, farklı dini inançlara sahiptir; Hasan Müslüman, Cuzella ise Hristiyan’dır. Berna Moran’ın da vurguladığı gibi resimden görüp âşık olma, farklı dinlere mensup olma ve kaçırılma motifleri eserin halk anlatılarından olan Kerem ile Aslı ve Emrah ile Selvi’nin etkisini taşıdığını gösterir.

Cuzella’yı kurtarıp intikamını almak için Dominico Badia’nın peşine düşen Hasan Mellâh, birkaç yıl süren deniz yolculuğu boyunca pek çok kişiyle tanışır. Eserin ana olay örgüsüne eklenen yan olaylar bu kişiler vasıtasıyla yansıtılır. Yazarın aşk, ihanet, sadakat, dostluk, evlilik gibi hususlardaki düşüncelerini yansıtmasında vasıta olan şahısların her biri kendi hayat hikâyeleri ve arayışları ile olay örgüsüne eklenirler. Hasan, idealize edilmiş şahsiyeti, olaylar ve kişiler karşısındaki tavrı ile yüceltilir. O, aşkı için yollara düşmesiyle klasik halk anlatılarının âşık tiplerini hatırlatsa da Moran’ın da belirttiği gibi güçlü karakteri ve yetenekleriyle “Modern Kerem”dir. İspanya, Fas, Fransa, Malta, Mısır, İskenderiye, İstanbul, Şam, Cezayir ve Marsilya’daki çeşitli maceralardan sonra Cuzella’ya kavuşan Hasan, Cadiz’e döner. Baba dostu ve ortağı Pavlos, Sîdî Osman’dan gördüğü iyilikler nedeniyle tüm mirasını Hasan’a bırakıp ölmüştür. Alfons ile birlikte Cezayir’e yerleşen çift, başlarından geçen tüm macerayı babalarına anlatırlar. Tesadüf zincirinin son halkası, Alfons’un eşinin evlilik dışı birliktelikten doğan ve sekiz yaşındayken Alfons’un kılıç darbesiyle öldürdüğünü zannettiği çocuğun Hasan’ın babasının sadık hizmetkârı Alonzo olduğunun anlaşılmasıdır. Cuzella, Alonzo’yu kardeş olarak benimserken Alfons da onu evlatlığa kabul eder. Eserin sonunda yazar her ömrün bir macera ve ibret dersi olduğunu fakat yaşamın çeşitli zorlukları nedeniyle insanın kendi ömrünün nasıl geçtiğinden ibret alamadığını, her kötülük ve iyiliğin bir karşılığı bulunduğunu, yaşamdan ibret almanın gerekliliğini vurgular. Dominico Badia’nın kötülüklerinin cezasını aldığını fakat bu vakanın kendi anlatısının bitişinden sonraki bir tarihe rastladığını, bu nedenle de romanda Dominico Badia’nın akıbetine yer veremediğini açıklar.

Ahmet Mithat Efendi'nin Rodos sürgününde kaleme aldığı eser, akrabası Mehmet Cevdet’in adıyla 1291/1874 yılında Şark Matbaası'nda basılmıştır.  Eser, ikinci defa aynı yılda Kırk Ambar Matbaası’nda neşredilmiştir. İkinci baskının kapak sayfasında "Kırk Ambar İlâvesi -Hikâye Gözü-" ibaresi bulunmaktadır ve tüm sayfalar  çift sütun halinde düzenlenmiştir. Roman, Kenan Akyüz tarafından 1975 (C.I), 1976 (C.II), 1981 (C.III) yıllarında üç cilt olarak Denizci Hasan (Hasan Mellah) adıyla yeni Türk harflerine aktarılıp sadeleştirilmiştir. Romanın bir nüshası İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı'nda 01357/03 demirbaş numarası ile kayıtlıdır.  

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi