İslamiyet etkisinde gelişen Türk edebiyatının ilk falnamesi.

Harezm Türkçesi Fal Kitabı; Topkapı Sarayı Müzesi Koğuşlar Bölümü 1057 numarada saklanan nesih hatla aharlı kâğıda yazılmış bir mecmuanın içerisinde yer almaktadır. 210x140 mm. ebatlarındaki yazmanın birkaç istisna dışında her sayfasında 15 satır mevcuttur (Karatay 1961: 129). Toplam 129 varaktan oluşan  yazmanın 1b-71a sayfaları arasında Harezm Türkçesi ile yazılmış bir Sirâcü’l-Kulûb tercümesi (Yaman 2016), 71b-129a sayfaları arasında da Harezm Türkçesi Fal Kitabı bulunmaktadır. Yazma sondan eksik olduğu için Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nın ferağ kaydı mevcut değildir. Bununla beraber Sirâcü’l-Kulûb tercümesi ile Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nın aynı müstensihin elinden çıktığı anlaşılmakta olup Sirâcü’l-Kulûb’ün ferağ kaydı mevcuttur. Burada müstensihin adı ve istinsah yeri belirtilmemiş; ancak istinsah tarihi H. 763 (M. 1362) olarak kaydedilmiştir. Aynı tarihin Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nın da istinsah tarihi olması kuvvetle muhtemeldir (Onur 2020a: 99-100). Yine iki metin arasındaki belirgin leksikolojik farklılıklar, müstensihin iki ayrı müellifin eserlerini bir mecmuada topladığını, yani her iki eserin de M. 1362 yılından önce yazılmış olduklarını göstermektedir (Onur 2020b: 14-15). Harezm Türkçesi Fal Kitabı; yıldızname, taliname, divname, Kur'an falı, kura falı gibi bölümler ihtiva etmektedir. 

Bugüne kadar, XIV. yüzyılda Harezm Türkçesiyle yazılmış çok az sayıda eser tespit edilebilmiş olup bu az sayıdaki eserin de kahir ekseriyeti XIV. yüzyıldan sonra istinsah edilmiştir. Bu durum, müstensih müdahalelerine maruz kalan metinlerin dil yönünden incelenmesini güçleştirmektedir (Eckmann 1979: 185). XIV. yüzyılda istinsah edilmiş olması, az sayıdaki Harezm Türkçesi metinlerinden biri olan Harezm Türkçesi Fal Kitabı'nı Türk dili araştırmaları için daha da ehemmiyetli hâle getirmektedir. Eseri Türk dili tarihi bakımından mühim kılan bir diğer özelliği de çok sayıda Oğuzca unsur barındırmasıdır. Bilhassa söz varlığı noktasında yoğunlaşan ve bir kısmı Doğu Türkçesine büsbütün yabancı olan bu Oğuzca unsurlar, Dîvânu Lugâti't-Türk'te Oğuzca kaydı düşülen dil malzemesiyle örtüşmektedir (Onur 2020). Metinde, bu Oğuzca unsurlara nazaran daha az olmak üzere Kıpçak Türkçesi ve Hakaniye Türkçesi unsurları da tanıklanmaktadır. Tüm bu özelliklerden hareketle eserin bir Oğuz Türk'ü tarafından Oğuz ve Kıpçak Türklerinin bir arada yaşadığı Batı Türkistan'da dönemin ortak yazı dili ile yazılmış olduğunu söylemek mümkündür (Onur 2020b: 26). 

Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nın bazı sayfalarında muhtelif şahıslar için açılmış fallara dair bilgiler içeren derkenar notları bulunmaktadır. Bu fallardan biri Şeyhî mahlaslı divan şairi Mevlana Sinan'a, biri de Anadolu Beylerbeyi Oruç Bey ve onun halefi Hamza Bey'e açılmıştır (Kandemir 1961: VI; Onur 2020a: 101). Böylece Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nın II. Murad döneminde yani XV. yüzyılın ilk yarısında Edirne Sarayı’nda fal bakmak için kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır. Mezkûr derkenar notlarında Doğu ve Batı Türkçesi unsurlarının bir arada görülmesi de XV. yüzyılın başlarında Edirne Sarayı’nda müneccim olarak görev yapan ve Batı Türkçesini sonradan öğrenmiş olan bir Doğu Türk'ü bulunduğunu göstermektedir. Bu notlarda görülen karışık lehçelilik, Türkoloji literatüründe "karışık dilli eserler" olarak bilinen metinlerin nasıl ortaya çıktıklarına dair ipucu vermesi açısından mühimdir (Onur 2020a: 101-103).

Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nın son 15 varağı üzerine 1961 yılında Yıldız Kandemir tarafından Reşit Rahmeti Arat danışmanlığında bir mezuniyet tezi hazırlanmış ve bu çalışmada eserin dili "Çağatayca" olarak tavsif edilmiştir (Kandemir 1961). Necmettin Hacıeminoğlu, İlk baskısı 1972 yılında yapılan Türk Dilinde Edatlar adlı çalışmasında Kandemir'in tezinden de faydalanmış ve eserden aldığı örnekleri Kıpçak sahasına ait olarak göstermiştir (Hacıeminoğlu 2015: 186, 202, 207, 209, 239, 267, 330). 2020 yılında Samet Onur tarafından yayımlanan iki makale ile eserin Harezm Türkçesiyle yazılmış olduğu gösterilmiş ve eserdeki Oğuzca dil malzemesi incelenmiştir (Onur 2020a, Onur 2020b).