Mehmed Rif`at'ın eseri. Esasen dört ciltten meydana gelmesi planlanan eser, tespit edilebildiği kadarıyla "iki cilt" olarak yayımlanmıştır. Eserin "Birinci cilt"inde beş kitap, "ikinci cilt"inde dört kitap yer almaktadır. Yani toplam dokuz kitaptan müteşekkil bir eser söz konusudur. Eserin tespit ve temin edilebilen dokuz kitabının üzerinde de 1311 tarihi yer almaktadır. Agop Dilaçar bu tarihin karşılığı olarak 1894-1895'i verir (1971: 132). Bu tarih Rumî 1311'in karşılığıdır. Ancak Mehmed Rif`at'ın birçok eserinin üzerindeki tarihin hicrî olmasından, özellikle de Kasbar Matbaasında basılan eserlerin üzerindeki tarihin hicrî olduğunun tespit edilmesinden hareketle bu eserin üzerindeki 1311 tarihinin de hicrî olduğu kabul edilmelidir.

Birinci Cilt - Müfredat'ın içeri şöyledir: Birinci Kitap: Mukaddimat-ı Mühimme, 16 s., İkinci Kitap: İlm-i Sarf-ı Türkî, 186 s., Üçüncü Kitap: İlm-i Sarf-ı Arabî, 216 s., Dördüncü Kitap: İlm-i Sarf-ı Farisî, 98 s., Beşinci Kitap: Tatbikat-ı Müfredat, 55 s.

İkinci Cilt - Mürekkebat'ın içeri şöyledir: Birinci Kitap: Nahv-i Türkî, 112 s., İkinci Kitap: Nahv-i Arabî, 268 s., Üçüncü Kitap: Nahv-i Farisî, 59 s., Dördüncü Kitap: Tatbikat-ı Mürekkebat, 51 s.

Yayımlanış tarihi bakımından Mehmed Rif`at’ın dil bilgisi sahasında kaleme aldığı eserlerin sonuncusu olan “Hace-i Lisan-ı Osmanî”, kapaktaki açıklamaya göre “Lisan-ı Osmanînin müfredat, mürekkebat, edebiyat kavâidini havi olup, dört mücelled üzerine müdevven bir eserdir”. Mehmed Rif`at bu bilgiyi birinci kitap “Mukaddimat-i Mühimme”nin içinde (Mehmed Rif`at 1311: 11) bir kez daha ve fakat bu kez ayrıntılarıyla birlikte tekrarlar. Buradaki bilgiye göre “Hace-i Lisan-ı Osmanî”nin birinci cildi “Müfredat”a, ikinci cildi “Mürekkebat”a, üçüncü cildi “Edebiyat”a ve dördüncü cildi “Yine Edebiyat”a tahsis edilmiştir. Hatta buradaki bir başka bilgiye göre, edebiyatla ilgili ciltlerin biri “İlm-i Belâgat”, diğeri “İlm-i İnşa” olmak üzere iki mücelled üzerine müdevvendir. Mehmed Rif`at’ın bu açıklamaları yaparken kullandığı “mücelled” sözcüğü, sözlüklerde “ciltlenmiş kitap” olarak tanımlanır. Buna rağmen eser “Müfredat” ve “Mürekkebat”a ayrılmış iki ciltten meydana gelmiştir. Üçüncü ve dördüncü ciltlerin yayıma hazır hâle getirilip getirilmediği, hazır hâle getirildiyse neden yayımlanmadığı gibi soruların cevabını eserin içinde bulmak mümkün olmadığı gibi, başka yerde de bu konuda herhangi bir açıklamaya rastlanmaz. Şu kadarı söylenebilir ki, bahsi geçen yerde verilen bilgiye göre “İlm-i Belâgat” ve “İlm-i İnşa”ya tahsis edilen üçüncü ve dördüncü ciltlerin şablonu, Mehmed Rif`at’ın bu sahalarda daha önce yayımlanmış olan eserlerine göre farklılık arz eder. “Müfredat”, “sözcük”; “mürekkebat” ise “cümle veya birden fazla sözcüğün birleşmesinden meydana gelen ibare” anlamında kullanılmıştır. Dolayısıyla “Müfredat” başlıklı birinci cilt “sarf”, “Mürekkebat” başlıklı ikinci cilt de “nahiv” konusuna ayrılmıştır.

Mehmed Rif`at’ın dilbilgisi sahasındaki diğer eserlerinin adları, “Külliyat-ı Kavaid-i Osmaniye”, “Mükemmel Osmanlı Sarfı” ve “Mufassal Nahv-i Osmanî”dir. Bu eserlerin adlarından da anlaşılacağı gibi oralarda, Osmanlı Türkçesini meydana getirdiği ifade edilen Türkçe, Arapça ve Farsçayla ilgili kurallar bir bütün hâlinde verilmiştir. Yani kendisini meydana getirdiği ifade edilen dillerdeki sarf ve nahiv kuralları ayrı ayrı ve enine boyuna ele alınmaksızın Osmanlı Türkçesindeki durum anlatılmıştır. “Hace-i Lisan-ı Osmanî”de de Osmanl Türkçesine vurgu vardır; ama burada üç dilin sarf ve nahiv kuralları ayrı ayrı ele alınmış, en sonunda da bu dillerin sarf ve nahiv kurallarının birleşmesinden oluşan Osmanlı Türkçesindeki durum “Tatbikat” kitaplarında uygulamalı şekilde gösterilmiştir. Yazar bu durumu ve böyle bir yöntem uygulamasının sebebini birinci cildin birinci kitabı “Mukaddimat-ı Mühimme”de izah etmiştir.

Mehmed Rifat, her dil gibi Osmanlı Türkçesinin de “hafifli kabalı söylenegeldiğini ve dilin kurallarının anlatılması sırasında ikiliğe düşmemek için bir ilke belirlemenin zorunluluk olduğunu belirtir. Bu zorunluluğa uymak için hem sarf hem de nahiv kitaplarında İmparatorluk merkezi olan İstanbul’da konuşulan Osmanlı Türkçesini esas aldığını vurgular. Çünkü ona göre Osmanlı Türkçesinin en güzel şekli, İstanbul’da aydınlar arasında konuşulandır (Mehmed Rif`at 1311: 12). Rif`at bu görüşünü daha önce “Külliyat-ı Kavaid-i Osmaniye”nin “İlm-i Sarf-ı Osmanî” kitabında da dile getirmiştir.

Yazarın biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed