1634 tarihindeki IV. Murat’ın Lehistan Seferi sonrasında İstanbul’da baş gösteren yağ sıkıntısının müsebbibi olarak gösterilen dönemin İstanbul Kadısı Karaçelebi-zâde Abdülazîz Efendi’nin ölüm fermanı bizzat padişah tarafından imzalanmışsa da araya giren Sadrazam Bayram Paşa sayesinde infaz Kıbrıs sürgününe çevrilmiştir (Benli, 2021). Abdülaziz Efendi’nin Gülşen-i Niyâz’ı bu Kıbrıs sürgününü anlatan, mesnevi nazım şekliyle kaleme alınmış bir “sergüzeşt-nâme”dir (Bindal Arslan, 1996: 50).

1855 beyitten oluşan Gülşen-i Niyâz’ın tamamı mesnevi nazım şekliyle ve hafif bahrinin “fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün” kalıbında yazılmıştır. Bölüm başlıkları mesneviyle aynı vezindeki beyitler şeklinde karşımıza çıkar.

Gülşen-i Niyâz’da klasik mesnevi tertibinin bölümleri kesin sınırlarla görülmez. Bununla birlikte giriş bölümünde 69 beyitlik besmele manzumesi, 25 beyitlik münâcât, 40 beyitlik naat ve 135 beyitlik tasavvufî bir manzume yer alır. Müstakil bir sebeb-i telif bölümüne rastlanmayan girişte mesnevinin yazılış sebebi farklı kısımlarda yer yer dile getirilmiştir (Bindal Arslan, 1996: 52). Azîzî, 269 ila 1819. beyitler arasındaki asıl bölümde Kıbrıs sürgününden önceki bazı hadiseleri ve içinde bulunduğu hissiyatı anlatmakla işe başlar. İnsanların vefasızlığı, yalnız bırakılışı ve dost sandığı kişilerin yaptığı kötülükler sürgünün sebepleri olarak dile getirilir. Sürgün haberini aldığı demler ve sürgünün başlangıcı oldukça gerçekçi tasvirlerle anlatılır. Azîzî, Kıbrıs’ta tam bir tevekkülle sürgünü kabullendiğini, Kıbrıslıların onu nasıl candan sahiplendiğini nazara verir. Kıbrıs’ta kendisine bir cami tahsis edildiğinden ve orada tebliğ görevi yerine getirdiğinden bahseder. Yine de imanın gereği olarak vatan sevgisinin ağır bastığını belirten Azîzî yurdundan uzak kalmaya alışamadığını ve sürgünün bir an önce bitmesi için Allah’a yalvardığını ifade eder. Mesnevinin asıl kısmında Kıbrıs sürgününün bitişi, bir buçuk yıl sonra vatanına dönüşü ve üzerine atılan suçlamalardan aklandığıyla ilgili bölümlere de yer verilir. 35 beyitlik hatime bölümünde kitabı gece gündüz çalışarak tamamladığını belirterek Allah’a yakarışla sözlerini sürdürür. Ölümün bir gün gerçekleşeceğini, her canlının ölümü tadacağını söyleyerek Allah’tan yardım ister ve son sözünün “Lâ ilâhe illallah” olduğunu belirterek eserini tamamlar (Bindal Arslan 1996: 81-87).

Gülşen-i Niyâz’da Kıbrıs sürgününü ve bu sürgünün Azîzî’de uyandırdığı etkiyle birlikte dönemin bazı çarpıklıkları da dile getirilmiştir. Genel itibariyle sosyal hayata dair bir muhtevaya sahip olan eser barındırdığı tasavvufî ve ahlâkî motiflerle öğretici bir mahiyete de sahiptir.

Gülşen-i Niyâz’ın 15 nüshası tespit edilmiştir. Bu nüshalardan eksik veya yanlış kaydedilmiş olanları da bulunmaktadır. Tespit edilen yazmalardan beşi esas alınarak Fatma Bindal Arslan tarafından başarılı bir yüksek lisans çalışması (1996) yapılmıştır. Çalışmada detaylı bir inceleme ve tespit edilen nüshalarla ilgili ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. Abdullah Begeç tarafından aynı eser üzerine yapılan çalışma eksik üç nüsha üzerine kurulmuştur ve daha yüzeysel bir inceleme bölümüne sahiptir (2001).

Şairin biyografisi için bk. “Azîzî, Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/azizi-abdulaziz