Muhammed Ebû Salâhî’nin Gül ü Bülbül adlı mesnevisi, 1678 yılında Kâşgar’da Çağatay Türkçesiyle kaleme alınmış bir eserdir. Salâhî, eserini kendisi ve eseri hakkında herhangi bir bilginin tespit edilemediği Molla Gurbetî’nin Gül ü Bülbül’üne nazire olarak yazmıştır. (Bakırcı 2015a: 365-366]. 

Eserin yazılış tarihi hakkında kaynaklarda iki farklı yıl belirtilmiştir. Bunlardan biri 1089/1678, diğeri ise 1153/1740’tür. İltebir (2007: 465), 1678 yılında yazıldığını ileri sürerken Abdürreşit İslamî (1985: 228)’nin tıpkıbasım çalışmasında ve Gayretcan Osman (1996: 472, 2002: 810, 2005: 370)’ın başkanlığında hazırlanan çalışmalarda, sadece Leningrad nüshalarının dikkate alınmasından dolayı eserin 1740 yılında yazıldığı ifade edilmektedir. Eserin 1089/1678 yılında yazıldığı Taşkent nüshasında düşürülen tarihten de anlaşılmaktadır.

Gül ü Bülbül, daha hacimli olan Taşkent nüshası dikkate alındığında, 1859 beyitten oluşmaktadır. Ancak Leningrad nüshalarında beyit sayısının daha az olduğu görülmektedir. Besmele, mucizât, dört halifeye övgü, münâcât, sözün yüceliği ve kaleme hitap, insanın yaratılış hikâyesi, Âdem ile Havva’nın cennetten kovulması, mev’ize, tevhîd, na’t, mutribe sesleniş, aşkın ve muhabbetin yüceltilmesi, sebeb-i te’lîf, âgâz-ı dâsitân ve hâtime-i kitâb-ı Gül Bülbül bölümlerinden oluşan eser, aruzun mefâ' îlün/mefâ‘îlün/fe‘ûlün kalıbıyla yazılmıştır.

Gül ile bülbül arasında yaşanan aşkın tasavvufî ögelerle işlendiği alegorik tarzdaki eserin giriş bölümünde Âdem’in yaratılışından cennetten kovulmasına kadar geçen süre oldukça uzun bir şekilde (121-583. beyitler) anlatılarak insanın dünyada “gurbet”te ve “hakikat”i arayış içinde oluşu teması vurgulanıp Bülbül’ün seyr ü sülûk hâli anlatılmaya başlanır. Bülbül’ün bu “hakikat”i arayan yolculuğu sırasında mecazî aşktan ilahî aşka geçişi temsil eden Kahkaha Gülü’nden sonra Kızıl Gül’e âşık oluşu ise derin bir şekilde işlenir. Bu arayışı içinde konduğu bir vadide sırasıyla Hüma, Tavus, Şah Tuti (Şah Papağan), Kebk (Keklik), Kumru, Fahtek (Üveyik), Sufiya (başı, sırtı, kanatları tamamen yeşil, boynu ve göğsü kemiği sarı olan küçükçe bir papağan) ve Hüthüt adlı sekiz kuşla uzun uzadıya sohbet edip dertleşir. Böylece eserin içinde “lisanü’t-tayr” denilebilecek uzun bir bölüm yer alır. Özellikle eserin giriş bölümünde uzunca anlatılan yaratılış hikâyesinden sonra Gül ile Bülbül’ün aşkına geçilmesi, âgâz-ı dâsitân bölümünde âdeta ayrı bir eser niteliği gösteren “lisanü’t-tayr” bölümü ve Bülbül’ün âşık olduğu Kızıl Gül’e rakip ikinci bir gülün varlığı (Kahkaha Gülü) Batı Türklük alanında yazılmış gül ve bülbül temalı eserlerde pek de karşılaşılmayan bir hususiyetler olarak Salâhî’nin eserine özgünlük kazandırmaktadır (Bakırcı 2015b: 62-67).

Doğu Türk edebî dilinin ürünü olan eser, Çağatay Türkçesinin klasik sonrası dönemi içerisinde yer alarak bir yandan klasik dönemin bir yandan da Kâşgar ve çevresine ait konuşma dilindeki yerel unsurların bulunduğu bir yazı dili özelliği taşır. Üslup açısından ise eserin giriş bölümündeki dizelerde Arapça ve Farsça sözcüklerden ve tamlamalardan oluşan bir anlatım kullanılırken konunun işlendiği bölümde daha sade ve akıcı bir üslup tercih edilmiştir.

Eserin Taşkent’te iki (Şarkşunasluk Enstitüsi 3402/II; Özbekistan Fenler Akademisi Hâmid Süleyman Kolyazmaları Fonu 2513/I); Leningrad’da dört (Rusya Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü C847, A836, C1722, B297) olmak üzere toplam altı nüshası tespit edilmiştir. Bu nüshaların varlığı, aynı zamanda eserin etkinlik alanının da genişliğini gösterir. Kâbil (Abdülahad) ve Urumçi’de (İslamî 1985) iki ayrı tıpkıbasımı yapılan eserin Taşkent nüshası ise Fatih Bakırcı tarafından doktora tezi olarak çalışılmıştır (Bakırcı 2013). Dil incelemesi, transkripsiyonlu metin, Türkiye Türkçesine aktarım ve gramatikal dizinden oluşan bu çalışma 2015 yılında kitap olarak basılmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Salâhî, Muhammed Ebû Salâhî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/salahi-muhammed-ebu-salahi