İslam ordusunun Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer döneminde gerçekleştirdiği fetihleri anlatan manzum ve mensur karışık olarak kaleme alınan eser. 795/1392-93 yılında, Erzurumlu Mustafâ Darîr tarafından Emîr Çolpan’a sunulmak üzere kaleme alınmıştır. Muhammed el-Vâkıdî’nin aynı isimli eserinden tercüme olsa da yer yer telifî özellikler gösterir. Darîr, çoğu zaman Vâkıdî’nin eserine bağlı kalmakla beraber, eserde kendi şiirlerine de yer vermiştir. O, eserini kaleme alırken, bazen de diğer ravilerin rivayetleriyle Vâkıdî’nin eserinde verilen bilgileri karşılaştırmıştır. “Pes râviler bu arada iki dürlü rivâyet iderler” (Altun 1996: 47) ya da “Dahı râvîler eyle rivâyet iderler kim Cebele çün kim ol kişiyi eli arkası-y-ıla urdı, urıcak bir gözin dahı çıkardı. Ammâ Vâkıdî rivâyetinde Darîr-i hakîr eydür, Fütûhu’ş-Şâm nüshalarında anı okumadılar, işitmedük.” (Altun 1996: 212) şeklindeki ibareler, Darîr’in sadece Vâkıdî’nin eserini değil, aynı konuda yazılmış farklı eserleri de okutup dinlediğini göstermektedir.

Kitap, Hz. Muhammed’in vefatından sonra Hz. Ebû Bekir’in halife olması ile başlar. Hz. Ebû Bekir, Hz. Muhammed’in vefat etmeden önce Şam’ı fethetmek istediğini, fakat hastalanması üzerine Şam tarafına gönderdiği askerlerin geri dönmek zorunda kaldıklarını söyler ve Şam’a asker göndermeyi arzular. Bunun için çeşitli kabilelere mektuplar yazarak onlardan destek talep eder. Oluşturulan ordu, sınır boyunda düşman askerleri ile karşılaşır ve onları yener. Ardından Hz. Ebû Bekir, diğer kabilelere de mektuplar yazar ve onları da gazaya çağırır. İslam ordusunu Şam, Tebük, Filistin ve Irak tarafına gönderir. Müslümanlar, bazı yerleri savaşla, bazı yerleri de sulhla ele geçirirler. Şam, İslam ordusu tarafından fethedilir. Hz. Ebû Bekir, Şam’ın fethedildiği gece vefat eder ve yerine halife olarak Hz. Ömer’i bırakır. Hz. Ömer, Hâlid bin Velîd’i görevden alarak, Ebû Ubeyde’yi Şam’a melik tayin eder. Bu dönemde İslam ordusu Deyr-i Ebi’l-Kuds’e seriyye düzenleyerek pek çok ganimet alır; ardından Halep ve Antakya’ya yönelir, Baalbek’i fetheder ve Humus şehrinde zafer kazanır. Düşman ordusunun tekrar savaş hazırlıklarına başlaması üzerine, İslam ordusu Yermük’e hareket edip orada da kayserin ordusunu hezimete uğratır. Yermük savaşı, metinde en uzun ve detaylı anlatılan kısımlardandır. Eserin ilerleyen bölümlerinde Beytü’l-Makdis’in, Halep’in, Trablus ve Kayseri’nin fetihlerinden de bahsedilir.

Fütûhu’ş-Şâm Tercümesi, Eski Anadolu Türkçesi özellikleri gösteren açık bir Türkçe ile kaleme alınmıştır. Eserde Türkçe ve Arapça şiirler de yer almaktadır. Bunların bir kısmı mahlassızken, bir kısmında Darîr ve Gözsüz mahlasları kullanılmıştır. Şiirler, Darîr’in Sîretü’n-Nebî’sinde yer alan şiirlerle üslup olarak benzerlikler taşımaktadır (Egüz 2017: 52-55).

Darîr’in Fütûhu’ş-Şâm Tercümesi'nin Süleymaniye Kütüphanesi'nde Ayasofya 3327, 3328; Fatih 4286 ve Serez 1866 numarada kayıtlı nüshalarının yanı sıra, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde de TY 133, 134 ve 135 numarada kayıtlı muahhar nüshaları vardır (Yiğit 1984). Eserin Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emirî Bölümü, 434 numarada kayıtlı nüshasının ise, sadece ilk 46 varaklık kısmı Darîr’e aittir (Yiğit 1987).

Fütûhu’ş-Şâm Tercümesi üzerine iki yüksek lisans tezi (Yiğit 1981, Kaya 1981), on üç bitirme tezi (Altın 1971, Amuca 1975, Aydın 1972, Aygün 1972, Can 1971, Çakarer 1972, Çalışkan 1972, Deniz 1971, Diner 1972, Düvencioğlu 1972, Güner 1972, Kıpçak 1971, Kırdal 1971) ve bir doktora tezi yapılmıştır (Altun 1996).

Mütercimin biyografisi için bk. "Darîr, Kadı Darîr, Gözsüz, Mustafâ bin Yûsuf bin Ömerü’l-Mevlevî el-Erzene’r-Rûmî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kadi-darir-darir-gozsuz-mustafa