Mevlânâ’nın çeşitli meclislerdeki konuşmalarının oğlu Sultân Veled veya bazı müritlerinin yazıya geçirmeleriyle oluşmuş eseri. Fîhi Mâfîh, yazma nüshalarda Esrâr-ı Celîl, Esrârü’l-Celâliyye, Kitâbü’n-Nesâʾih li-Celâliddîn, Risâle-i Sultân Veled adlarıyla da kaydedilmiştir (Demirci 1996: 58). Bedîüzzamân Furûzânfer, “İçindeki içindedir” veya “Ondaki ondadır” anlamlarına gelen "fîhi mâfîh"  ibaresini, Muhyiddîn Arabî’nin el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye’sindeki bir kıt'anın ilk dizesine dayandırmaktadır. Bu dize Fütûhât’ta “Kitâbün Fîhi Mâfîh” şeklinde geçmektedir (Anbarcıoğlu 2006: III). Bedîüzzamân Furûzânfer, başka bir görüş olarak da Mesnevî’deki: “Yer ve gök nur ile doldu, onların hepsi makâlâtta söylenmiş oldu” dizesindeki (V, beyit 2684) “makâlât” kelimesinin bu esere işaret ettiği fikrindedir (Demirci 1996: 58).

Eser, Abdülbaki Gölpınarlı’nın 1963’teki neşrine göre altısı Arapça, diğerleri Farsça olmak üzere 76+1 bölümden oluşur. Fîhi Mâfîh’i oluşturan bölümlerin belli bir tertibi yoktur. Eserin muhtevası, Mevlânâ’nın kendi sohbet halkasında veya davet edildiği ortamlarda yaptığı konuşmalardan ibarettir. Bu sohbetler kendi doğal ortamında tutulan kayıtlardan oluştuğu için, kurgu ve kurmacadan uzak, canlı, samimi ve dinamik bir özellik gösterirler. Bölümlerdeki sohbetler, doğrudan doğruya Mevlânâ’nın bir konuyu ele almasıyla, birisinin bir sözü veya bir sorusu münasebetiyle yahut bir hadisin şerhi veya bir ayetin tefsiriyle başlar. Fîhi Mâfîh’e asıl güzellik ve doğallığını veren şey, bir kaç kısa bölüm hariç, bölümlerin tek bir konuya tahsis edilmemiş olmalarıdır. Sohbet esnasında birisinin sorusu üzerine sohbetin konusu zemin değiştirir ve ardından gelen yeni bir sual, sohbeti başka bir zemine taşır. Sohbetin zemini ne kadar değişirse değişsin bütün fikir dalgaları aynı sahile gelir. Bu dinamik ortamda Mevlânâ, konuşma esnasında bazen çağrışım yoluyla bazen de bir münasebetini düşürerek konu içinde konularla sohbeti açar. Bunu yapmak için bazen bir beyit ve bir rubai ile düşüncesini estetik bir unsurla pekiştirir bazen tarihî bir anekdot veya bir gözlem ve tespitini aktararak konuyu derinleştirip canlandırır. Bazen de ele aldığı mesele ve kavramları bir fıkra, bir kıssa ve bir hikâye ile anlaşılır kıldığı için, sohbetlerin tarzı her tür idrak sahibinin kolayca istifade edeceği bir nitelik gösterir. Genellikle bir meselenin izahı üzerinden hareket eden konuşmalar, çeşitli tasavvufi kavramların çok farklı ve özgün yorumlarla açıklandığı bir ortam sunar. Sohbetlerde yer yer güncel soru ve sorunlara verilen cevapların yanında kimi davranış ve sözlerin yanlışlıkları üzerinde durularak o davranışların düzeltilmesine dair uyarılar ve o sözlerin yanlışlığına dair tenkitler göze çarpar. Kitap, dönemin tarihine ve Mevlânâ’nın biyografisine kısmen katkılar sunmasının yanında, onun güncel olaylara bakış biçiminin farklılığını ve özel soruları cevaplayış tarzındaki kavram ve bilgi genişliğini göstermesi açısından da dikkat çekicidir.

Fîhi Mâfîh’deki 52. bölüm, Mesnevî’deki "A kardeş, sen, o düşüncesin ancak / Ondan başka neyin varsa kemiktir, kıldır" (Gölpınarlı 1963: 234) manasındaki beytin anlaşılmadığı sorusu üzerine, Mevlânâ’nın kendi şiirini şerh etmesi yönünden oldukça ilgi çekicidir. Mevlânâ’nın bu beyte getirdiği yorum tarzını Mesnevî şerhlerinin ilk nüvesi saymak yanıltıcı olmaz. Fîhi Mâfîh’deki sohbetlerde soru ve sözlerin faili genelde “biri/birisi” ibaresiyle gizlenirken bazen ismen zikredilen şahsiyetler de görülür. Kadı Sirâceddîn, Tâceddîn Kubâyî, Cerrâh-ı Mesîhî, Cacaoğlu, Seyfeddîn Buhârî gibi isimler bu kabildendir. Ancak bu sohbetlerde en merkezî isim olarak göze çarpan şahsiyet Emîr Pervâne’dir. Fîhi Mâfîh’deki bölümlerden altısında sohbete, Emîr Pervâne’nin bir sözü veya sorusu üzerine girilir. Yine bölümler içinde de ismine rastlanılan Emîr Pervâne, etkin figür olduğu bölümlerde hem sohbetin seviyesinin yükselmesine hem de Mevlânâ’nın konuşma şevkinin artmasına neden olan zeki ve seri kavrayışlı bir şahsiyet portresi çizer.

Fîhi Mâfîh’in ilk neşri, Kitâb-ı Müstehâb-ı Fîhi Mâfîh adıyla 1915 yılında Tahran’da gerçekleşmiştir. Bu neşri, Hindistan’da Abdülmecîd-i Deryâbâdî’nin tam metne dayanan 1929 yılındaki Fîhi Mâfîh yayımı izler. Fîhi Mâfîh’in ilk bilimsel neşri, Bedîuzzamân Fürûzânfer tarafından 1951 yılında gerçekleştirilmiştir. Eserin son tenkitli neşri ise Ca’fer Müderris-i Sâdıkî tarafından Makâlât-ı Mevlânâ (Fîhi Mâfîh) adıyla 1994’te Tahran’da bastırılmıştır. Fîhi Mâfîh’in ilk Türkçe çevirisini Mesnevî şârihlerinden Ahmed Avni Konuk yapmıştır. Konuk’un 73 fasıldan oluşan tercümesi, 1994 yılında Selçuk Eraydın tarafından yeni harflere aktarılarak İstanbul’da neşredilmiştir. Fîhi Mâfîh’in ikinci çevirisi, Meliha Ülker Tarıkâhya (Anbarcıoğlu)’ya aittir (1954, 2006). Anbarcıoğlu, bu çeviride Furûzânfer'in ilmî neşrini esas almıştır. Anbarcıoğlu çevirisini ve Furûzânfer neşrini yeterli görmeyen Abdulbaki Gölpınarlı, Türkiye’de tespit ettiği yeni yazmalardan da yararlanarak eserin metnini yeniden kurmuş ve bu metinden yaptığı çeviriyi Mevlânâ Celâleddîn, Fîhi Mâ-fîh adıyla 1959 yılında İstanbul’da yayımlamıştır. Fîhi Mâfîh'in Türkçe ve Farsça dışında farklı dillere yapılmış tercümeleri de mevcuttur. Eseri; Abdülmecîd-i Deryâbâdî ve Abdürreşîd Tebessüm Urducaya (1927, 1991); A. J. Arberry (1961), C. William Chittick (1983) ve Wheeler Thackston (1993) İngilizceye; Eva de Vitray-Meyerovitch (1975) Fransızcaya; Annemarie Schimmel (1988) Almancaya; Toshihiko İzutsu (1993) Japoncaya; Sergio Foti (1995) İspanyolcaya; Uluğbek Hemdem (2001) Özbekçeye ve Îsâ Alî el-Akûb (2002) Arapçaya çevirmişlerdir.

Nâsirin biyografisi için bk. “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Muhammed Celâleddîn, Hudâvendigâr”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mevlana-celaleddini-rumi-muhammed