Harîrîzâde’nin Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin (ö. 870/1466) Virdü’s-settâr adlı eserine yaptığı şerh. Allâh’a yaklaşmak için belirli zamanlarda ve belli miktarlarda yapılan ibadet, dua ve zikir anlamına gelen “vird” kavramının çoğulu “evrâd”dır. İlk dönem sûfîlerinden itibaren varolagelen bir uygulama olan evrâd okumak tarikatların müesseleşmesi ile mevcut âyet, hadis, tesbîh, salavât ve zikirlere tarikat temsilcileri tarafından ilâve edilen duâ ve zikirler ile hacim kazanmış ve evrâd mecmûaları tertip edilmiştir. Meşhur bazı evrâd mecmûaları üzerine şerhler de kaleme alınmıştır (Kara 1995: 533).

Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin Halvetiyye'de meşhur Vird-i Yahyâ, Virdü’s-seher, Virdü’s-subh isimleriyle de bilinen evrâd mecmûası Virdü’s-Settâr üzerine de şerhler yapılmıştır (Özbek 2007: 32). Tirevî Kara Çelebi (ö. ?), Şâh Velî Ayıntâbî (ö. 1000/1591), Ömer el-Fuâdî (ö. 1046/1636), Müstakîmzâde Süleyman Sa’deddîn Efendi (ö. 1202/1787), Osman b. Ahmed el-Fertekî en-Niğdevî (ö. ?), Abdullah b. Hicâzî eş-Şerkâvî el-Ezherî (ö. 1227/1812), Şemseddîn Nasûhîzâde (ö. 1249/1833), Ebû Abdisselâm Ömer b. Cafer el-Halvetî eş-Şâzilî (ö. 1303/1886), Prizrenli Markalaçzâde Süleyman Efendi (ö. mecmâuayı şerheden isimler arasındadır (Özbek 2007: 36, Boğa 2018: 34-37).

Eserin müellif nüshası Süleymâniye Kütüphânesi Tırnova Bölümü’nde 962 numara ile kayıtlı olup 208 varaktır. 1287/1870’de yayınlanmış şerhin “Sebeb-i Teʻlîf-i Kitâb” bölümünde Harîrîzâde, Halvetî dervişlerince gece gündüz okunan evrâdın dilinin ağır ve Arapça olması sebebiyle esrârının tam manasıyla anlaşılamadığından evrâdı Türkçe şerhetmeye niyet ettiğini belirtmektedir (Özbek 2007: 8-9).

Şerhin kaynakları arasında evrâda yapılan diğer şerhlerin esas teşkil ettiği görülmektedir. Bunun hâricinde Seyyîd Yahyâ Şirvânî’nin terceme-i hâli için Abdurrahmân Câmî’nin (ö. 898/1492) Nefehâtü’l-üns’ünden, Hulvî’nin (ö. 1064/1654) Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemeât-ı Ulviyye’sinden ve Hüseyin Vassâf’ın (ö. 1929) Sefîne-i Evliyâ’sından istifâde edilmiştir. Ayrıca Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) el-Fıkhu’l-ekber’i, Abdülkerîm Kuşeyrî’nin (ö. 465/1072) er-Risâle’si, İmâm Gazâlî’nin (ö. 505/1111) Maksadu’l-esnâ’sı, Şihâbüddîn Sühreverdî’nin (ö. 632/1234) Avârifü’l-meârif’i, İbn Arabî’nin (638/1240) Fütûhât-ı Mekkiyye’si, Necmüddîn Dâye’nin (ö. 654/1256) Mirsâdu’l-ibâd’ı, Mevlânâ’nın (ö. 672/1273) Mesnevî’si, Abdürrezzâk Kâşânî’nin (ö. 736/1335) Istılâhâtu’s-sûfiyye’si, İbn Melek’in (ö. 821/1418) Meşârık Şerhi, Abdülkerîm el-Cîlî’nin (ö. 832/1428) el-İnsânu’l-kâmil’i, Cemâl Halvetî’nin (ö. 899/1494) Esrâru’l-vudû’u, Abdülvehhâb Şa’rânî’nin (ö. 973/1565) Meşârikul’l-envâr ve Tenbîhu’l-muğterîn eserleri, Seyfullâh b. Seyyid Nizâmeddîn’in (Seyyid Nizâmoğlu) (ö. 1010/1601) Ma’deni’l-meârif/Cami’u’l-meârif’i, İsmâil Hakkı Bursevî’nin (ö. 1137/1725) Rûhu’l-beyân ve Şerh-i Usûl-i Aşere eserlerinden istifâde edilmiştir (Özbek 2007: 11).

Şerhin giriş kısmında altı takrîz yer almaktadır. Bunlar Yenikapı Mevlevîhânesi Şeyhi Osman Selâhaddîn Dede’ye (ö. 1887), Mustafa Enver’e (ö. 1872), Edirne Müftüsü Mehmed Fevzî Efendi’ye (ö. 1900), İsmâil Sâdık Kemâl Paşa’ya (ö. 1892), Mustafa Hulûsî (Rıfâî) Efendi’ye (ö. ?) ve Mustafa Paşa’ya (Sünbülî) (ö. ?) âittir (Harîrîzâde 1287: vr. 2-8).

Besmele, hamdele, salvele, sebeb-i teʻlif bölümlerinin akabinde şerhin takdim edildiği dönemin pâdişâhı Sultan Abdülazîz’in medh edildiği ve kendisine duâ edildiği bölüm yer almaktadır (Harîrîzâde 1287: vr. 3-4). Şerh üç fasıl hâlinde düzenlenmiştir. Birinci fasılda Allâhu Teâlâ’nın esmâ, sıfat ve ef’âli (Harîrîzâde 1287: vr. 6-132); ikinci fasılda Hz. Peygamber’in esmâ ve sıfatlarının îzâhı, O’na salât u selâm getirmenin önemi ve nübüvvetin ispatı (Harîrîzâde 1287: vr. 132-153); üçüncü fasılda ise ashâbın büyüklerinin faziletleri (Harîrîzâde 1287: vr. 153-190) açıklanmıştır. Ardından virdin hâtime duâsına yer verilerek bu dua kısmının niçin gizli okunduğu izâh edilmiştir (Harîrîzâde 1287: vr. 190-193). Duâ, istiğfâr, tesbîh, tahmîd ve tekbîr ile sona eren evrâdın sonunda Harîrîzâde evrâd okumanın âdâbı üzerinde durulmuştur. Evrâd, sabah saatlerinde, uyanık kalple, huşû, huzû ile okunmalı ve dinlenmelidir. Evrâd bir kişi tarafından okunur ve diğerleri tarafından dinlenir. Dinleyen kişi eğer Arapça biliyorsa evrâdın anlamı üzerinde düşünmeli, Arapça bilmiyorsa bütün kalbiyle Hakk’a yönelmelidir. Harîrîzâde özürsüz bir şekilde evrâdın okunmasının terk etmemenin gereği üzerinde ısrarla durur (Harîrîzâde 1287: vr. 203-206).

Şarihin biyografisi için bk. "Mehmed Kemâleddin, Harîrî-zâde". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehmed-kemaleddin-haririzade