Muhammed Yemînî’nin, Şeyh Rükneddin’in (d.?-ö.?) aynı adlı Farsça mensur eserinden, manzum biçimde Türkçe’ye adapte ettiği mesnevidir (Tepeli 2002: 4). Eser, 7409 beyitten oluşur; bu beyitler içerisinde konunun akışına göre “gazel, kaside, murabba, terciibend, murabba-ı mütekerrir olarak adlandırılabilecek 23 adet şiire rastlanır (Tepeli 2002: 12-14). Eserde genel olarak, “aruzun hezec bahrinin Mefâîlün Mefâîlün Feûlün” kalıbı kullanılmıştır. “Diğer nazım biçimleri de remel, hezec muzari bahrinin çeşitli aruz kalıplarıyla esere nakşedilmiştir” (Şenyurt 2020: 47). Yemînî tarafından H.925/M.1519 yılında Türkçe’ye adapte edilen eser (Tepeli 2002: 3), 19 tanesi Fazîlet olarak isimlendirilmiş ve sonradan eklenmiş kısımlarla birlikte toplamda 24 kıssadan oluşur (Kırman 2004: XXXIV).

Eserin konusu, Hz. Ali’nin hayatı etrafında şekillenmiştir ve bu bağlamda, eser menkıbevi bir niteliğe sahiptir. Asıl itibariyle didaktik bir yapı sergileyen eserde Hz. Ali’nin yaşamı ve kerametleri konusu ele alınırken, Hz. Muhammed, Oniki İmam ve Ehlibeyt sevgisi de eserin tamamına yayılmıştır. Eserde Hz. Ali’nin 19 Fazîleti’nin her biri İslam tarihindeki olaylar doğrultusunda izah edilmiş ve Alevi-Bektaşi gelenekleri bu çerçevede yorumlanmıştır (Tepeli 2002: 8). Esere sonradan eklenen ve Yemînî mahlasının kullanıldığı kıssalarda öğüt niteliği baskındır. Konular “serbest çağrışımla işlendiğinden”, “farklı bir zamanın ihtiyaçlarını karşılamaya yönelikmiş” izlenimi verecek şekilde eserin aslında bulunan kısımlardan bir miktar farklılık gösterir (Kırman 2013: 421).

Eserin bölümleri, bir tevhid ve Hz. Muhammed’in övüldüğü bir nât ile başlar ve ardından Oniki İmam’dan bahsedilir; Hz. Alin’in doğumu ve gelişme çağları anlatılır; Hz. Muhammed’in Hicret’i ve Kâbe’nin Müslümanlar tarafından fethi konu edilir. Ardından, Fazîletlere geçilir. 1. Fazîlet, güneşin Hz. Ali’ye selam vermesi konusu etrafında gelişir. 2. Fazîlet, bir Hristiyan büyüğünün ve kabilesinin Müslüman olması olayını anlatır. 3. Fazîlet, Mifrak ve Anuş adlı devler etrafında gelişen olayları anlatır. 4. Fazîlet, Cebrail’in Hz. Muhammed’e başından geçen bir olayı anlatmasını konu edinir. 5. Fazîlet, Hz. Muhammed’in Roma ve İran gibi devletlere mektup göndererek onları İslam’a davet etmesi olayından bahseder. Ayrıca, Hz. Ali’nin Rumlara karşı yapılan savaşta gösterdiği kahramanlıklar ve fetihleri anlatılır. 6. Fazîlet, Cabir adlı kişinin Hz. Ali uğruna ölümü göze alışı ve mucizevi bir şekilde kurtuluşunu anlatır. 7. Fazîlet, Dört Halife döneminde diğer dinlere mensup olanların Müslümanlardan kendi peygamberlerininki gibi bir mucize beklemeleri olayını konu edinir. 8. Fazîlet, Nusayr-i Tusi adlı kişinin Hz. Ali’nin kerametlerine takat yetirememesini ve yaptığı yanlış nedeniyle Hz. Ali’nin katından kovulmasını anlatır. Bu bölümde, Hz. Ali’nin kendisine sorulan sorulara cevap vermesi ve velilerin özelliklerini içeren bir ara bölüm de bulunur. 9. Fazîlet, Selman’ı Farsi’nin Müslüman oluşuyla ilgili olayı konu edinir. 10. Fazîlet, Hz. Ali’nin Kaf Dağı’ndaki bir kuş yavrusunu kurtarması etrafında gelişir. 11. Fazîlet, Kaf Dağı’ndaki bir İfrit’in başından geçenleri anlatır. 12. Fazîlet, Hz. Ali’nin yaşlılara hürmet anlayışıyla ilgili bir olaydan bahseder. 13. Fazîlet, Hz. Ali’nin kendi faziletleri konusunda sorulan sorulara verdiği cevaplar etrafında gelişir. 14. Fazîlet, Hz. Ali’nin bir tüccara yardımı konusunu anlatır. 15. Fazîlet, Hz. Ali’nin bir yaşlı kadının bahçesini korumasıyla ilgili olayı anlatır. 16. Fazîlet, Hz. Ali’nin Hayber Kalesi’nin fethinde gösterdiği kahramanlıkları konu edinir. 17. Fazîlet, Hz. Ali ve yedi inkârcı kişi arasında gelişen olayları anlatır. 18. Fazîlet, Hz. Muhammed’in Son Haccı’nı ve burada söylediklerini konu edinir. 19. Fazîlet, Hz. Ali ve Muaviye arasında geçen olayları ve savaşı anlatır. Ardından, Hz. Ali’nin ve Oniki İmam’ın vefatları konu edilir. Hemen her Fazîlet içerisinde Hz. Muhammed’e ve Hz. Ali’ye methiyeler bulunmaktadır (Tepeli 2002:8-11).

Eserin 74 yazma nüshası kaydedilmiştir; yerli ve yabancı pek çok farklı kütüphanede, üniversite kütüphanelerinde ve şahıs kütüphanelerinde de farklı nüshaları bulunmaktadır. (Şenyurt 2020: 48). Fazîlet-nâme’nin, çeşitli kütüphanelerde ve şahıslarda bulunan pek çok nüshasıyla devri içerisinde “yaygın biçimde okunduğu” söylenebilir (Kırman 2013: 420). Eserin adı, karşılaşılan nüshalarda farklı şekillerde geçmektedir. Örneğin; Fazîlet-nâme-i Yemînî; Fazîlet-nâme-i Hazret-i Alî; Kitâb-ı Fazîlet-nâme-i Hazret-i Alî; Fazîlet-nâme-i Hazret-i Yemînî; Fazîlet-nâme-i Haydar-ı Kerrâr (Tepeli 2002: 7-8).

Eserin dili, Eski Anadolu Türkçesi’nin izlerini taşır ve oldukça sade bir dil kullanılmıştır. Eser edebi özelliği yanında, türü içerisinde esasen bir dil yadigârı olarak öne çıkar (Tepeli 2002: 15).

Eser üzerine yapılan çeşitli tenkitli çalışmalar olsa da, Yemînî’nin Fazîlet-nâme’si üzerine yapılmış ve öne çıkan bilimsel çalışmalar şunlardır: Birincisi, Yusuf Tepeli tarafından doktora tezi olarak hazırlanmış ve 2002 yılında Derviş Muhammed Yemînî - Fazîlet-nâme (Giriş - İnceleme- Metin) I-II ismiyle 2 cilt olarak yayınlanmıştır. İkincisi, Aydın Kırman tarafından 2004 yılında hazırlanmış, Yemînî’nin Fazîlet-nâmesi - Şekil ve Muhtevâ Tahlili adlı doktora tezidir. Üçüncüsü ise, Gökhan Şenyurt tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmış ve 2020 yılında Fazîlet-nâme Işığında Yemînî ismiyle yayınlanmıştır.

Muhammed Yemînî’nin biyografisi için bk. “Yeminî, Muhammed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yemini-muhammed