Osmanlı Devleti’nde Fatma Aliye Hanım hakkında yazılan ilk inceleme. Ahmet Mithat Efendi’nin 1893 yılında kaleme aldığı eser, Fatma Aliye’nin doğumundan başlayarak edebiyat âlemine girişine kadar olan dönemi anlatır. Eser, biyografik yönünün yanında sık sık Fatma Aliye Hanım’ın mektuplarına da yer vermesiyle  dikkat çekmektedir.

Ahmet Mithat, eserin “İfade” başlığını taşıyan bölümünde, bu eseri Osmanlı Devleti’nde edebiyat, felsefe, dil, tarih ve coğrafya gibi pek çok alanda bilgi sahibi olan bir kadın yazarın nasıl yetiştiğini anlatmak için kaleme aldığını söyler. “Tufuliyet”, “Sabavet”, “Şebabet”, “Genç Zevce” ve “Tekemmül” başlıklarından oluşan eserin birinci bölümünde Fatma Aliye Hanım’ın hayatının ilk beş yılı anlatılır. “Sabavet” başlığını taşıyan ikinci bölümde ise İbrahim Şevki Efendi’den yazı yazmayı ve hesap yapmayı öğrenen Fatma Aliye Hanım’ın henüz yedi yaşındayken annesinin mektuplarını yazacak düzeye gelmesi, tarih ve coğrafya dersleri alması, on yaşındayken Ahmet Mithat Efendi’nin eserleriyle tanışması ve İlyas Matar Efendi’den Fransızca dersi almaya başlaması anlatılmaktadır. Fatma Aliye Hanım’ın on üç yaşından on yedi yaşına kadar yaşadıklarının anlatıldığı “Şebabet” bölümünde Cevdet Paşa’nın konağına haftada iki gün gelen Matmazel Alpha ile Fransızca yaptığı görüşmelerin Fatma Aliye Hanım’ı ne kadar mutlu ettiğinden ve Ahmet Mithat Efendi’nin Kırkambar’daki makalelerinin ona olan katkısından bahsedilir. Fatma Aliye Hanım, bu makalelerden ve Ahmet Mithat Efendi’nin diğer eserlerinden hareketle yazılan her şeyin insana mutlaka bir şey öğretmesi gerektiği sonucuna ulaşmış ve kendi edebî anlayışını da bu düşünce üzerine inşa etmiştir. Cevdet Paşa, Suriye valisi olunca Fatma Aliye Hanım da buraya gitmiş; bir yıl sonra tekrar İstanbul’a dönerek on yedi yaşında II. Abdülhamid’in yaverlerinden Kolağası Fâik Bey’le evlenmiştir. “Genç Zevce” başlığını taşıyan dördüncü bölümde edebiyat, felsefe ve Fransızca gibi alanlarda eşi Fâik Bey’den çok daha bilgili olan Fatma Aliye Hanım için evliliğinin ilk on yılının adeta bir duraklama devri gibi geçtiği anlatılır. Eşinin roman okumasına izin vermemesi de onun fikrî gelişiminin durma nedenlerinden biri olarak gösterilir. Faik Paşa’nın, Fatma Aliye’ye roman okuması ve Georges Ohnet’in Volonté romanını tercüme edip yayımlaması konusunda izin vermesi Fatma Aliye Hanım için duraklama döneminin bitişi anlamına gelir. “Tekemmül” başlıklı son bölümde ise Cevdet Paşa’nın kızındaki yeteneği görmesi üzerine onunla mantık, belagat, felsefe ve din gibi pek çok konu üzerine sohbet ettiğine değinilir ve Cevdet Paşa ile Fatma Aliye Hanım’ın birbirlerine yazdıkları birkaç mektuba yer verilir.

Fatma Aliye Hanım yahut Bir Muharrire-i Osmaniye’nin Neşeti’ni ilk kez 2011 yılında Bedia Ermat yeni harflere aktarmış ve eser Sel Yayıncılık tarafından basılmıştır. Romanın Latin harfleriyle ikinci baskısını ise Dergâh Yayınları 2016 yılında yapmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Fatma Aliye”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye.