Molla İlâhî olarak da bilinen Abdullâh-ı İlâhî’nin tasavvufi ahlakla ilgili esaslar ve dinî-tasavvufi nasihatler içeren Türkçe eseri. Manzum-mensur karışık olarak kaleme alınan eser, bazı çalışmalarda Abdullâh-ı İlâhî’ye aidiyeti kesin olmayıp ona atfedilen eserler arasında zikredilmektedir (Tek 2012: 35; Güneş 2020: 447, 448). Yurt içinde ve yurt dışındaki kütüphanelerde birçok nüshası bulunan ancak müellif nüshası elde olmayan eserin farklı nüshalara göre varak sayısı genellikle 20-25 arasındadır. Telif tarihi ve yeri de belirsizdir. Müellif; besmele, hamdele ve salvele cümlelerinden sonra gelen telif sebebini “insanların manadan habersiz ve kendi nefislerini tanımaktan âciz olmaları, bu konularda farklı yollar ve rivayetlerin ortaya çıkması” olarak göstermektedir. Bunun üzerine kendisi de Allah’a yönelerek Hak taliplerine bir yadigâr olmak üzere Esrâr-nâme adını verdiği bu eseri yazmıştır (Özkan 2006: 33-34).

Baştan sona tasavvufi bir bakış açısı ile yazılan eserde İbnü’l-Arabî üstad addedilmekte ve vahdet-i vücûd nazariyesi merkezî bir yer tutmakta olup bunun üzerine ayrıntılı açıklamalar ve göndermeler mevcuttur. Hemen her konuda ayet ve hadis iktibaslarına yer verilen eserde hâl erbabının bilmesi gereken dinî, ahlaki, sosyal meselelere değinilmekte; konuların zahir ve batın yönlerine vurgu yapılmaktadır. Dönemin astroloji, biyoloji, ahlak ve psikoloji (ilmü’n-nefs) ilimlerinden izlerin de görüldüğü eserde işlenen konular şu şekilde tasnif edilebilir: Varlık, Allah’ın birliği ve sıfatları, hakikat-ı Muhammediyye, fena ve beka, zikir ve tefekkür, nefsin mertebeleri, ameller ve sonuçları, Hak âşıklarıyla sohbet, mürşide olan ihtiyaç, müritte bulunması gereken hasletler, dünya sevgisi. Konular belli bir düzen dâhilinde işlenmemiş ve ayet, hadis iktibasları dışında Türkçe ve Farsça şiirlerle veya meşhur sahabe ve mutasavvıfların sözleriyle de desteklenmiştir. Bu meyanda çoğu kez isim zikredilerek Mevlana’dan, Yunus Emre’den, Seyyid Nesîmî’den, Gülşen-i Râz sahibi Mahmûd-ı Şebüsterî’den şiir alıntıları; Hz. Ali’den ve İbnü’l-Arabî, Hallâc-ı Mansûr, Cüneyd-i Bağdâdî, Bâyezîd-i Bistâmî gibi mutasavvıfların meşhur sözleri de mevcuttur. Hadisler ve Farsça şiirler bazen hem orijinal dilleriyle hem de Türkçe tercümeleriyle beraber alıntılanırken bazen de sadece Türkçe tercümeleri ile yer almaktadır. Farsça şiirlerin Türkçeye kimi zaman manzum bir şekilde aktarılması ise dikkat çekicidir. İsim belirtilmeyen şiirlerin en azından bir kısmının müellifin kendisine ait olduğu düşünülebilir. Genel itibarıyla basit bir dille yazılan eserde üslup ve anlatım özelliği olarak hitap ve nasihat dilinden, tahkiyeden, tasvirden, sorulardan, delillendirme ve günlük hayattan örneklemelerden, edebî sanatlardan ve yer yer seciden yararlanıldığı görülmektedir (Kara 1988: 376; Özkan 2006: 34-54; Yavuzer 1988: 37-40). İki yüksek lisans tezinde eser günümüz alfabesine aktarılmıştır (Özkan 2006; Yavuzer 1988).

Yazarın biyografisi için bk. “İlâhî, Abdullâh-ı İlâhî, Molla İlâhî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ilahi-abdullahi-ilahi-molla-ilahi