Halk arasında adından sıklıkla söz edilen İbn-i Sînâ'nın (ö. 438/1037) hayatını, onun efsanevî kişiliği çevresinde konu alan eserdir. Olağanüstü ve fantastik unsurların ön planda olduğu bu eser, Kıssa-i Ebû Ali Sînâ ve Ebi'l-Hâris adıyla da anılmaktadır (Ateş 1955: 266; Türk 2014: 5; Dikici 2015: 16).

Başta tıp olmak üzere mantık, felsefe, psikoloji, musiki gibi sahalarda da eserler veren ve çok yönlü bir şahsiyet olan İbn-i Sînâ'nın hayatı, halk arasında merak konusu olmuş ve bu hususta hikâyeler anlatılmıştır. Onun hayatı hakkında anlatılan hikâyeleri şekillendirerek ilk kez yazıya aktaran kişi ise Derviş Hasan Medhî'dir. Medhî, Esrâr-ı Hikmet adını verdiği bu eserini 1001/1592-93 yılında tamamlayarak devrin sultanı III. Murâd'a (salt. 1574-1595) sunmuştur. Ancak, eser içeriği ve dili dolayısıyla III. Murâd tarafından rağbet görmemiştir. Medhî 1003/1594-95 yılında eserini yeniden düzenlemiş ve bu kez o yıl tahta çıkan Sultan III. Mehmed'e (salt. 1595-1603) takdim etmiştir (Ateş 1954: 34; Ateş 1955: 267; Kavruk 1998: 117; Kaya 2001: 1; Çakır-Koncu 2010: 15).

Esrâr-ı Hikmet'te İbn-i Sînâ ile kardeşi Ebû Hârîs'in maceraları anlatılır. Giriş bölümünün ardından önce Ebû Ali Sînâ ve Hoca Fâzıl İsfehânî hikâyesi, ardından sırasıyla Ebû Hâris ile olan mağara hikâyesi ve kardeşlerin birbirlerinden ayrı düşmeleri, Ebû Hâris'in müstakil hikâyesi, Seba şâhının kızı ile Bağdâd melikinin hikâyesi, Helvâ-furûş hikâyesi, büyücü Dakyânûs ile Ebû Ali Sînâ'nın mücadelesi ve son olarak Ebû Ali Sînâ'nın Buhârâ'da başından geçenler konu edilir. Medhî, bu kısımdan sonra İbn-i Sînâ'nın hayatının son zamanlarını ve vefatını işleyerek eserini sonlandırır (Dikici 2015: 20). Zengin bir şahıs kadrosunu geniş bir coğrafya içerisinde işleyen Esrâr-ı Hikmet’te İbn-i Sînâ'nın başından geçen gerçek olaylar, efsanevî unsurlarla birleştirilmiş ve eserde zaman zaman onun gerçek hayatına telmihte bulunulmuştur (Kavruk 1998: 119; Türk 2014: 7).

Medhî, eserinde hikâyelerinin kaynaklarını da zikretmiştir. Kânûn, Netâyicü'l-Fünûn ve Tevârîh-i Küllî gibi eserler yazılı kaynakları arasındadır. Bunun yanı sıra seyahat ettiği yerlerde karşısına çıkan faziletli ve âkil kimselerden işittiği hikâyeleri de yazdığını ifade etmiştir. Müellifin bu hususları belirtme ihtiyacı, hikâyelerinin kaynaklarını sağlam bir delile dayandırma çabası olarak değerlendirilmiştir (Ateş 1955: 271; Dikici 2015: 19).

Esrâr-ı Hikmet, büyük oranda mensur olarak yazılmış olmakla beraber yer yer manzum parçalar da ihtivâ eder. Bilhassa mensur kısımlarda birçok halk hikâyesinde olduğu gibi sade bir dil kullanılmıştır. Manzum kısımlarda ise Medhî'nin şairlik yönü ön plana çıkmaktadır (Dikici 2015: 31). Eserde yer alan Arapça-Farsça kelimeler ve terkipler dili ve söyleyişi ağırlaştırmamaktadır (Kavruk 1998: 120). Metnin üslûbu Ahmed Ateş tarafından cansız ve bayağı bulunurken Nihad Sâmi Banarlı, üslûbun yeterli derecede çekici ve muvaffakiyetli olduğunu belirtmiştir (Ateş 1955: 270; Banarlı 1971: 633). Deyimler, atasözleri, kalıp sözler bakımından da son derece zengin olan ve kaleme alındığı dönemin hikâye üslûbunu yansıtan Esrâr-ı Hikmet’te çok sayıda konuşma cümlesi kullanılmış, böylelikle anlatımda akıcılık sağlanmıştır (Türk 2014: 7-8).

Eser Vahit Türk tarafından  yayımlanmıştır. (Türk 2014)

Müellifin biyografisi için bk. "Medhî, Derviş Hasan". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehdi-dervis-hasan