- Yazar Biyografisi (TEİS)
? - Madde Yazarı: Araş. Gör. BUKET NUR KIRMIZIGÜL ŞİMŞEK
- Eser Yazılış Tarihi:?
- Yazıldığı Saha:Eski Uygur
- Edebiyat Alanı:Bilinmiyor
- Dönemi:Başlangıç-15. Yüzyıl
- Dili:Türkçe
- Alfabesi:Uygur
- Yapısı:Mensur
- Niteliği:Telif
- Türü/Formu:Sıhhatname
- Yayın Tarihi:01/02/2022
ESKİ UYGUR TIP METİNLERİ
halk hekimliği?
ISBN: 978-9944-237-87-1
Hastalıkların nasıl iyileştirileceğini, hangi hastalıkta hangi ilaçların kullanılabileceğini ve ilaçların hazırlanış şekillerini anlatan Eski Uygurca halk hekimliği metinleri.
Bu metinlerden bazıları anatomi ve fizyoloji ile de ilişkilendirilebilir. Söz konusu metinlerde geçen alıntı sözcüklerden anlaşıldığına göre Uygur halk hekimliği Hint halk hekimliğinin tesiri altında kalmıştır. Ancak bu etkinin doğrudan doğruya mı yoksa başka bir Orta Asya halkı aracılığıyla mı olduğu belirsizdir (Tezcan 1978: 311). Arat, el yazmalarından anlaşıldığı kadarıyla Uygurların sadece hastalıkların tıbbî tedavisine eğilimli olduklarına dikkat çeker. Metinlerde sihir tedavisinin olmaması ise ilgi çekicidir (Arat 1932: 401).
Sağlık bilgisi metinlerinde geçen hastalık, ilaç, bitki vb. adlarının Eski Türkçenin söz varlığının araştırılması açısından özel bir önemi vardır. Çünkü bu gibi terim niteliğindeki sözcüklere başka metinlerde rastlanmamaktadır (Tezcan 1978: 312).
Hemen hepsi Budist çevreden kalmış olan Eski Uygurca sağlık metinleri ilk olarak Reşit Rahmet Arat tarafından, "Zur Heilkunde der Uiguren" (1930) ve "Zur Heilkunde der Uiguren II" (1932) adlı yazılarda işlenmiştir. İlk metinde T I D 120 şeklinde kayıtlı olan, 201 satırlık bir yazma neşredilmiştir. Bu yazma diğer metinlerden farklı olarak Uygurların Türk tıbbı çerçevesinde yazdıkları orijinal bir metindir (Batmaz 2013: 33). Metinlerin transkripsiyon, Almanca çeviri, dizin ve açıklamalarının bulunduğu bu iki çalışmada Türk dilinin söz varlığı için ilgi çekici sözcükler tanıklanmaktadır. Ayrıca yine Arat'ın yayımladığı Türkische Turfan Texte VII cildindeki 22 ve 23 numaralı metinler de bu tür sağlık metinlerindendir. Bu çalışmadaki 22 numaralı notun içerisinde de tıp metinleri bulunmaktadır. Aynı serinin sekizinci cildinde de Brahmi harfli Eski Uygurca I ve M metinleri yine tıpla ilgili metinler içerisinde yer alır. Bunlardan T II S 49 numaralı metnin işlendiği I bölümünde guatrdan bahsedilmektedir.
Dieter Maue, 1996’da yayımladığı Eski Türkçe Elyazmaları’nın (Alttürkische Handschriften) ilk cildinde Mz. 204, Mz. 192, Mz. 202 şeklinde işaretli tıp metinlerini transkripsiyon, transliterasyon ve çevirilerini vererek incelemiştir. Bu metinler, Hint tıbbına ait Yogaśataka adlı meşhur eserin Uygurca tercümesindendir. Yine F. W. K. Müller’in ‘’Handschriftenreste in Estrangelo Schrift aus Turfan, Chinesisch Türkistan, II. Teil’’ adlı çalışmasında bahsettiği Süryani harfli Uygurca tıp metni, Mehmet Ölmez tarafından incelenmiş ve yayımlanmıştır: Mehmet Ölmez, "Süryani harfli Eski Uygurca bir tıp metni", 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, 1996, Ankara. Osman Fikri Sertkaya tarafından 1996 yılında sunulan "Göz Hastalıkları Üzerine Eski Uygurca Bir Sutradan Parçalar" adlı bildiri de bu minvalde yapılan yayınlardandır. Peter Zieme, 1999'da "Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren" adlı makalesinde yeni tespit edilen 6 Uygurca tıp metninin transliterasyon, transkripsiyon ve çevirilerini yapmıştır. Dieter Maue'nin, "An Uigur Version of Vāgbhata’s Astāngahrdayasamhitā" adlı makalesinde de Eski Uygurca yazılmış 10 adet tıp metnini incelenmiştir (Batmaz 2013: 34-35). Son olarak Türkiye'de Eski Türk tıbbı ve Eski Uygurca tıp terimleri üzerine tez çalışmaları, sırasıyla Mahmut Gürgan (2010) ve Macidegül Batmaz (2013) tarafından yapılmıştır.
Eserden Örnekler
(126-132) bu onunç em bu on emning otın öngi öngi soqup elgep mır tuturgan suvı birle tomlıtıp içürser qan sarg-qa sökmek erser söner sarg-qa ... sökser taqı öz-e sarg bulgagulug aş suv yiser içser sarg bulgayur qalg söker anta trkin qan sarg-nıng otın emlemiş krgek eçkü süti birle aş suv birmiş krgek ab-iz-an qılmış krgek (Arat 1932: 426).
(Bu onuncu ilaç. Bu on ilacın malzemeleri ezilmeli, elenmeli, bal ve pirinç suyu ile karıştırılmalı ve soğuk içilmelidir, ishale kan ve safra neden oluyorsa duracaktır. Safra ishali varsa... ve safrayı bozan yiyecek ve içecekler tüketilmişse safra bozulur ve kanlı ishal olur. O zaman kan ve safra ilaçları ile hızlı bir şekilde tedavi edilmelidir. Keçi sütü ile yiyecek ve içecek verilerek "abizan" [yağlı lavman] yapılmalıdır.)
Kaynakça
Arat, Reşit Rahmeti (1930). "Zur Heilkunde der Uiguren". Sonderausgabe aus den Sitzungsberichten der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-Hisst. Klasse. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften. 451-473.
Arat, Reşit Rahmeti (1932). "Zur Heilkunde der Uiguren II". Sonderausgabe aus den Sitzungsberichten der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-Hisst. Klasse. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften. 401-448.
Arat, Reşit Rahmeti (1936). Türkische Turfan Texte II. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.
Batmaz, Macidegül (2013). Eski Uygur Türkçesinde Tıp Terimleri. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Gabain, Annamarie von (1957). Türkische Turfan Texte VIII, Texte in Brahmischrift. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.
Gürgan, Mahmut (2010). Orta Asya'daki Eski Türk Tıbbının, Başlangıçtan 14. Yüzyıla Kadarki Döneme Ait Bilinen Türkçe Tıp Metinlerinde, Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
Tezcan, Semih (1978). "Eski Türk Dili ve Yazını". Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. 271-323.
Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch – Türkisch, Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.