ESKİ UYGUR GÖKBİLİM METİNLERİ
astronomi
?

ISBN: 978-9944-237-87-1


Astronomi ile ilgili Eski Uygurca metinler.

Çoğunlukla takvimlerden oluşan bu metinlerde ayrıca yıldız falı, burç ve bazı faaliyetler için uygun zamanların belirlenmesi konuları yer almaktadır. Takvim ile ilgili metinler daha çok Çin halk takvimlerine benzemektedir. Gökbilime dayanarak hazırlanmış takvimler, Budist ve Maniheist manastır bayramlarının günlerini tespit etmek için kullanılmış olmalıdır. Astroloji metinlerinde de yıldız falının yaygın konuları işlenmektedir (Tezcan 1978: 310-311).

Bu metinlerin büyük bir kısmını Reşit Rahmeti Arat, Türkische Turfan Texte serisinin yedinci cildinde yayımlamıştır. Buradaki metinlerin çoğunlukla Çinceden çeviri olduğu anlaşılmaktadır. TT VII'de çoğu takvim ve astroloji ile ilgili olmak üzere 42 adet fragman yayımlanmıştır. Bu fragmanlarda; gezegenler ve elementleri, belirli yıllara ait gezegen hareketleri, ayın konakları, takımyıldızlar, çeşitli yıllara ait takvim parçaları (örneğin 1202, 1367, 1368 1369, 1370 yılları gibi), Maniheist takvim parçaları, doğum yılına göre kişilik özellikleri ve bu kişinin tapınması gereken tılsım ile tehlikelere karşı sunması gereken kurbanlık yiyecekler, tırnak ve saç kesmenin iyi ve kötü olduğu günler, Yedi Yıldız (Büyük Ayı) sutrası  gibi konular yer almaktadır. Bu ciltte gökbilimle ilişkili metinlerin yanında tıbbî içerikli, falla ve atasözleriyle ilgili birkaç fragman da bulunmaktadır (Arat 1936: 8-9). Söz konusu metinlerde daha ziyade Çin kültürüyle ilişkili olarak on iki hayvanlı takvim sisteminin kullanıldığı görülmektedir. Arat'ın yayını dışında Türksiche Turfan Texte serisinin bir sonraki cildi olan sekizinci cildinde, biri astronomi (L metni) diğeri ise takvimle ilgili  (P metni) olmak üzere Brahmi harfleriyle iki metin bulunmaktadır (Clauson 1964: 352, Gabain 1954). Bu gökbilim metinleri çoğunlukla 13. yüzyıl ve sonrasına tarihlendirilmektedir (Arat 1936: 6).

Daha ziyade Budist içerikli dinî bir metin olan Yitiken Sudur da söz konusu Eski Uygurca gökbilim metinleri içinde anılabilir. Bu sutraya ait fragmanlar ilk olarak Reşit Rahmeti Arat'ın yayımladığı TT VII cildinde düzenlenmiştir. 13. yüzyılın sonlarına doğru Fo shuo bei duo qi xing yan ming jing ("Buddha tarafından vaaz edilen, Büyük Ayı'nın yedi yıldızı sayesinde hayatı uzatma üzerine sutra") adıyla Çince olarak oluşturulan eser uydurma sutralardan biridir. Tibetçe versiyonun kolofonuna göre Eski Uygurca çevirisi 1328-1329'da yapılmıştır (Elverskog 2020: 162). Metin, Büyük Ayı'nın yedi yıldızının tanrılarına bir münacat içermekte ve Yedi Yıldız onuruna kandil sunulacak ibadet günlerini saymaktadır.

Gökbilimle ilgili metin yayınları dışında daha ziyade Eski Türkçe astronomi terimleri üzerine yapılan çalışmalar da bulunmaktadır. Bu konuda Louis Bazin tarafından 1963 yılında "Über die Sternkunde in alttürkischer Zeit"  ve Clasuon tarafından 1964'te "Early Turkish Astronomical Terms" adlı makaleler yayımlanmıştır. Bunun yanında Türklerde tarihlendirme yöntemleri ile ilgili A. von Gabain'in "Alttürkische Daiterungsformen" (1955) adlı bir makalesi bulunur (Tezcan 1978: 311). Eski Türklerin kullandıkları çeşitli takvimler ve tarihleme yöntemleri üzerine kapsamlı bir çalışma ise yine L. Bazin tarafından 1974'te yapılmıştır: Les Calendries turcs anciens et medievaux [Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri]. 

Eserden Örnekler


TT VII / 14. metinden

(13-23) ikinti kumunsi atlg  yultuz ol. vusı bu erür. ud yıllıg, tonguz yıllıg kişi bu yultuz-ga sanlıg togar. livi aşı qonaq  tükisi titir. ada tuda boltuqta bu nom bitigke tapınıp udunup,  vuusın etüzinte tutmış kergek. adası erter. ulug ögrünçlüg sevinçlig bolur  (Arat 1936: 23).

(İkincisi, chü-men adlı yıldızdır. Muskası şudur: [            ]. İnek yılında veya domuz yılında doğan adam bu yıldıza aittir. Kurbanlık yiyeceği soyulmuş darı. Tehlike durumunda bu yazıya tapınmalı ve muskayı yanında taşımalıdır. Bu şekilde tehlike ortadan kalkacak ve büyük bir sevinç yaşanacaktır.)


Kaynakça


Arat, Reşit Rahmeti (1936). Türkische Turfan Texte VII. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.

Bazin, Louis (2011). Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri. (çev. V. Köken). Ankara: TDK Yay.

Clauson, Sir Gerard (1964).  "Early Turkish Astronomical Terms". Ural-Altaische Jahrbücher. V. 35: 350-368.

Elverskog, Johan (2020). Budist Uygur Edebiyatı. (çev. M. Ağca ve D. Uzunkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

Gabain, Annemarie von (1954). Türkische Turfan Texte VIII Texte in Brahmischrift. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.

Tezcan, Semih (1978). "Eski Türk Dili ve Yazını". Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. 271-323.

Atıf Bilgileri


KIRMIZIGÜL ŞİMŞEK, BUKET NUR. "ESKİ UYGUR GÖKBİLİM METİNLERİ". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/eski-uygur-gokbilim-metinleri-tees-1473. [Erişim Tarihi: 22 Aralık 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem