Ermeni-Kıpçak cemaatine ait hukukî düzenlemeleri ve faaliyetleri içeren mahkeme tutanakları.

Ticaret, borç, kira, alışveriş, tapu, anlaşma, vasiyet, nikâh vb. farklı mahiyette pek çok konuya ilişkin eylemlerin süreç ve sonuçlarını kayıt altına alma ihtiyacı; günümüzde Ermeni harfli Kıpçak metinlerine ait önemli bir literatürün ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Mahkeme kayıtlarının en uzun süre tutulduğu Kamenets-Podolsk’ta en son kayıt 18 Aralık 1969 yılına aittir. Bugün, Ermeni harfli Kıpçak metinleri arasında 40 tutanak defteri bilinmektedir ve bunlardan üçü kayıptır. 1943 yılına kadar Kiev Üniversitesi bünyesinde bulunan Devlet Arşivi’nde muhafaza edilen kayıtların bir kısmının, 1944 yılında II. Dünya Savaşı sonrasında Almanlar geri çekilirken yandığı iddia edilmiştir. Ukraynalı Türkolog Krımskiy, 1930 yılında öğrencisi Grunin’i Kiev’deki söz konusu tutanakları incelemekle görevlendirmiş; hocasının yönlendirmesi ile metinleri hızla işlemeye koyulan araştırmacı, 1935 yılında çalışmasını Ukraynaca olarak tamamlamıştır. 1941 yılının başlarında II. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi ile söz konusu çalışmanın basımı sekteye uğramıştır. 1953 yılında V. A. Gordlevski’nin 75. yaşı için hazırlanan armağan kitabında, Grunin’in daha önce yayımlanamamış söz konusu çalışmasından 1559 yılına ait dört Ermeni harfli Kıpçakça evrak yayımlanır. 1967 yılında, daha önce II. Dünya Savaşı sırasında kaybolduğu belirtilen ve Kiev’deki arşivde 4386 numarada muhafaza edilen Kamanets-Podolsk Ermeni Yaşlılar Mahkemesi’nin 1559-1567 yıllarına ait 298 kaydı, Rusça olarak yine Grunin tarafından yayımlanmıştır: Dokumentı na Polovetskom yazıke XVI.v. (Sudebnıe aktı Kamenets-Podolskoy armyanskoy obşçinı). Giriş, transkripsiyonlu metin, Rusça çeviri, fonolojik-morfolojik inceleme ve sözlük olmak üzere beş bölümden oluşan çalışmada, Grunin’in ön sözünün ardından Y. Daşkeviç’in “1550-1560 yıllarında Kamenets-Podolsk’taki Ermeni Kolonisi” başlıklı yazısı gelmektedir. Kamenets-Podolsk Ermeni mahkemelerine ait tutanakların yandığını savunanlardan biri olarak Grunin, ilk etapta bilim dünyasını yanıltsa da ,daha sonra yapmış olduğu çalışma ile bu sahaya ilgi çekmeyi başarmıştır.

Grunin’in yukarıda sözü edilen yayınına kaynaklık eden el yazmasından dört metin daha İ. A. Abdulin tarafından H. İ. Kuçuk-Ioannesov ve F. E. Korş’un kopyalarına dayanılarak çalışılmıştır. Bjşkyants, aynı arşivden 4395 numarada muhafaza edilen 1585 tarihli mahkeme tutanaklarından iki kayıt, ayrıca Lvov Ermeni Dinî Mahkemesi defterlerinden bir Ermeni harfli Kıpçakça kayıt üzerine yayın yapmıştır. Kalan 37 kitaptan, Kamenets-Podolsk Ermeni Yaşlılar Mahkemesi’nde 1572-1663 yılları arasında tutulan ve toplamda hacmi sekiz bin varağı aşan 28 kitap Kiev’de muhafaza edilmektedir. Bunun dışında, Viyana Ermeni Mehitarist Kütüphanesi’nde no 440’ta bir (Lvov Ermeni Kilisesi’nin 1636-1736 yılları arasında tuttuğu doğum kayıtları, 1680’e kadar Ermeni harfli Kıpçakça); no 444, 446’da iki (79-177 sayfalar, 1608-1624 ve 1564-1608  yılları arasını kapsayan iki Lvov Ermeni Yaşlılar Mahkemesi tutanağı); no 446’da bir (59-78 sayfaları arasında Tryjarski tarafından da çalışılan Havari Paul’ün ikinci mektubu); no 452’de bir (yine aynı mahkemenin 1598-1637 yılları arasını kapsayan kasa tutanağı); no 441, 447 (Lvov Ermeni Dinî Mahkemesi’nin 1572-1630, 1643-1667 zaman dilimlerini içine alan tutanaklar) 50; Venedik Mehistarist Kütüphanesi’nde no 1788’de bir (Lvov Ermeni Dinî Mahkemesi’nin 1630-1642 yılları arası tutanağı) kitap bulunmaktadır. Kamanets-Podolsk dışında Lvov, Viyana ve Varşova arşivlerinde, ayrıca ciddi sayıda orijinal dokuman ve çoğunlukla asılları kaybolmuş olan tutanaklardan kesitler bulunur.