Hasan Bedreddin ve Mehmet Rif'at'ın telif ve tercümelerden müteşekkil olmak üzere birlikte meydana getirdikleri "Temaşa" dizisinin 1. cildindeki 4. cüz olarak yayımlanan eseri. Vakası Hadramut (Hazramut)’ta geçen eserde harem ağaları ve yörenin dinî eşrafından olan seyit sınıfına mensup olduklarını iddia eden insanların entrikalarla dolu siyasî mücadeleleri anlatılır. Ebü‘l-alâ’nı amcası Ebû Deyyâb ve annesi Raba, siyasî iktidarı Ebü’l-alâ’nın elinden alabilmek için olmadık yollara başvururken, harem ağası Mesud da hem sınıf atlama hem de sevdiği kadını elde edebilme amacıyla, netice alabileceğini düşündüğü yolda Ebû Deyyâb ve Rabia’ya yardım eder. Oyunun baş tarafında bulunan ve “trajedi” anlamına gelecek şekilde kullanılan “facia” tanımlaması, vakanın seyrinin ne yolda gelişeceğini tahmin etmeye yardımcı olur.

Eserde Arapların toplumsal hayatından kesitler bulmak mümkündür. Emir olan Ebü’l-alâ ile sıradan biri olan Rabi’nin kızı Zübeyde’nin evlenmelerinin, sınıf farkından dolayı zor olduğunun vurgulanması, emirin amcası Ebû Deyyâb’ın sıradan bir insanın ziyaretine gitmek istememesi gibi örnekler, söz konusu toplumsal anlayışın yansımalarıdır.

Abdülhak Hamid, Delile adlı eserle birlikte bu eseri de “millî tiyatro” anlayışına uygun eserler arasında gösterir. Bunun sebebi, eserin Osmanlı toprakları içinde yaşayan Arapların toplumsal hayatından bu tür kesitler sunmasıdır. Eser, girift yapıya sahip olmakla birlikte vaka parçalarının verilmesinde bazen basitliğe düşüldüğü ve inandırıcılıktan uzak kalındığı görülür. Örneğin Ebû Deyyâb’ın adamları Seyyah zannıyla bir eşkıyayı öldürdükten sonra, Ebû Deyyâb’ın cesedi görmesine rağmen bu yanlışlığı fark etmemesi inandırıcılıktan uzakken, yine Ebû Deyyâb’ın Rabia’yı öldürtme sebebini açıkladığı ve emirliğini ilân ettiği sahnedeki tiradı, iyi kurgulanmadığı için basitliğe düşülmüş ve inandırıcılıktan uzak kalınmıştır.

Niyazi Akı, Shakespeare’in Hamlet adlı oyununun tesiri bulunduğunu belirtirken, Metin And (1972:360) bu hükmü biraz daha detaylandırarak eserin, Ebü’l-alâ’nın annesi Rabia ile amcası Ebû Deyyâb’ın gizli aşk yaşaması yönüyle Hamlet’e benzediğini ifade eder.

Mustafa Nihat Özön “Encümen-i Teftiş ve Muayene” adlı kurulun 18 Eylül 1305 (1889) tarih ve 601 numaralı yazısında “Abdürrezzak imzasıyla gönderilen ‘Ebü’l-alâ yahud Mürüvvet’ nam Türkçe piyesin icrası siyaseten caiz olmadığından reddine” şeklinde bir hüküm bulunduğunu belirtir. Bu hüküm, oyunun sahnelenmesinin sansür kurulunca yasaklandığını gösterir. Dürder’in verdiği tarih, II.Abdülhamid istibdadının yoğun şekilde yaşandığı döneme denk gelmektedir. Eserin Osmanlı Hanedanı’nı çağrıştıran hiçbir tarafı olmamasına rağmen sahnelenmesinin “siyaseten” sakıncalı görülmüş olması, 19. yüzyılın son on yılında imparatorluk merkezinde hüküm süren sansürün boyutlarını gösteren çarpıcı örneklerden biridir.

Yazarların biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed / “Bedrî Paşa, Kütahyalı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bedri-pasa-kutahyali