Ahmet Mithat Efendi’nin bir romanı. 7 Şubat-8 Mart 1882 tarihleri arasında Tercüman-ı Hakikat gazetesinde 25 tefrika halinde yayımlanmış, ardından aynı yıl kitap hâlinde basılmıştır. Roman beş kısımdan oluşmaktadır. Bölümlere alt başlık olarak romandaki kişilerin isimleri verilmiştir. “Acem Ali Bey” adlı ilk bölümü büyük ölçüde Sandalcı Çerkes Sohbet ile Acem Ali Bey arasındaki diyaloglar oluşturur. Bu bölümde Acem Ali Bey‘in Sohbet’ten “esrar”lı bir iş için yardım isteyeceği haberi ile bölüm sona erer. Okuyucu bu esrarlı işin ne olduğunu merak eder. “Ayşe Ebe” adlı ikinci bölümde ise Ayşe Ebe’nin beş gün kaybolduktan sonra üzerinde güzel bir elbise ve yüz lira para ile dönmesi ve bu süre içerisinde başından geçenleri ailesiyle paylaşmaması merak unsurunu arttırır. Ayşe Ebe’nin üç kişi tarafından kaçırılıp erkek kıyafeti giydirilerek gizlice Dürdane Hanım’ın doğumunu yaptırması bu bölümün önemli hadisesidir. Üçüncü Bölüm “Ulviye Hanım” adını taşır. Bu bölümde Ulviye ve Dürdane hanımların yalı komşusu olduklarını öğreniriz. Ulviye Hanım o yıllarda yeni icat edilen telefon sayesinde gizlice yan yalıdaki konuşmaları dinlemekte, böylece Dürdane’nin sırlarına vakıf olmaktadır. “Memduh Bey” adını taşıyan dördüncü bölümde Memduh Bey’in Dürdane’yle ilişkisine dair ayrıntıların yanı sıra Sohbet’in geçmişi hikâye edilir. Beşinci bölümün başlığı “Dürdane Hanım”dır. Bu kısımda Dürdane, Mergub Bey, Ulviye Hanım, Sohbet ve Gülbeyaz Kalfa’nın yanında zehir içerek intihar eder. Kısa süre sonra bir başkasıyla evlenen Mergup Bey evlendiği kişinin eski aşığı tarafından öldürülür. Böylece A. Mithat bu romanın “kötü adam”ını cezalandırmış olur. Aynı zamanda romanın başında bahsedilen Acem Ali’nin de Ulviye’nin erkek kılığına girmiş hali olduğunu öğreniriz.

Eserlerinden toplumsal konulara önem veren A. Mithat, romanında Dürdane’nin hikayesinden yola çıkarak aşk, kadın ve erkek ilişkileri, evlilik, kadın konuları üzerinde durur. Ulviye ve Sohbet arasındaki diyaloglar üzerinden suç, intikam ve adalet kavramları da irdelenir. Yeni icat edilen bir alet olarak söz edilen telefon, olayların gelişiminde önemli bir role sahiptir. Böylece A. Mithat bu teknolojik gelişme hakkında da okuyucusunu bilgilendirme fırsatı bulur.

Olay örgüsünün gelişiminde merak unsuru önemli rol oynar. Ulviye Hanım, komşusu Dürdane Hanım’ın hikayesini son derece ilginç bulur ve onun başından geçenleri romana benzetir. Ulviye, “Dürdane’nin romanı” dediği bu eserin “hakikat”e dayanmasıyla hikâye kitaplarından veya Bağlarbaşı’ndaki oyunlardan ayrıldığını vurgular. Burada gerçekliğin vakaya değer katan bir unsur olarak görülmesi önemlidir. Ayrıca Müşahedat’taki kadar ayrıntılı olmasa da romanın içinde romanı oluşturan unsurlardan bahsedilmesi bir üstkurmaca olarak değerlendirilebilir. Dikkati çeken bir diğer husus ise A. Mithat’ın romanı bir eğitim aracı olarak görmesinin bu romana da yansımasıdır. Ulviye- Dürdane arasındaki diyalogda Dürdane daha önce hiç roman okumadığını söyler. Ulviye ise dikkatle okusaydın, kadınların ve erkeklerin çeşitli hallerini öğrenirdin, bu yaşadıkların başına gelmezdi, der. Böylece Ulviye, romanla gerçek hayat arasında bağlantı kurmuş olur.

Romandaki önemli kişiler arasında Dürdane Hanım, Ulviye Hanım/Acem Ali Bey, Çerkes Sohbet, Mergub Bey sayılabilir. Romana adını veren Dürdane Hanım, annesini küçükken kaybetmiş, babası ve üvey annesiyle yaşayan 17-18 yaşlarında bir genç kızdır. Ayşe Ebe’nin gözüyle “kanatlarını gökte bırakarak yeryüzüne inmiş bir melek” olarak nitelenir. Fiziksel özelliklerinin yanı sıra kısaca geçmişi ve Mergup Beyle olan ilişkisinden de bahsedilmiştir. Onun başından geçenler ve buna bağlı olarak gelişen diğer yan olaylar romanın konusunu oluşturur. Romanın bir diğer önemli kadın karakteri Ulviye Hanım’dır. Dürdane Hanım’ın yalı komşusu olan Ulviye 27-28 yaşlarında, Arapça, Farsça, İngilizce bilen, edebiyata ve tiyatroya meraklı, güzel ve iyi eğitim almış biri olarak tanıtılır. Hali vakti de yerinde olan Ulviye, biraz da merak ve can sıkıntısından Dürdane’nin hayatını bir dedektif dikkatiyle araştırmış ve ona dair pek çok sırra ulaşmıştır. Onun başkalarının hayatına gösterdiği ilginin biraz da okuduğu romanlardaki hayatı yaşama hevesinden kaynaklandığı görülür. Ulviye’nin erkek kılığına girip Acem Ali kimliğine büründüğünde kadın olduğunun anlaşılmaması, fiziksel güç olarak erkeklerden üstün oluşu okuyucu için inandırıcılıktan biraz uzaktır. Bununla birlikte Ulviye, romanda Dürdane’den daha sık karşımıza çıkar ve canlı, akılda kalan bir karakterdir. Çerkes Sohbet, bir paşanın yanında köleyken iftiraya uğramış, iyi bir insandan bir katile dönüşmüştür. Yazar, onun hikayesini de romana yerleştirerek çevrenin insan üzerindeki etkisini göstermek istemiş gibidir. Romanın bir diğer önemli kişisi Mergup, Boğaziçi’nde yaşayan mirasyedi bir gençtir. Romanın kişi kadrosunda Papazoğlu Andonaki, Ayşe Ebe, Gülbeyaz Kalfa, Memduh Bey, Ataullah, Cemal Ağa, Paşa, Lütfiye Hanım, Halveti Efendi de yer almaktadır.

Roman, Galata’daki bir meyhanenin uzun bir tasviriyle başlar. Devamında ise, Henüz Onyedi Yaşında romanında Beyoğlu'nun eğlence yerlerine dair geniş bilgi verildiği, bu romanda ise Galata'nın eğlence yerleri hakkında o kadar ayrıntıya girilmeyeceği belirtilir. Öte yandan Galata, Beyoğlu ile karşılaştırılır; Beyoğlu’nun Galata’ya göre daha muteber ve pahalı bir muhit olduğu da vurgulanır. Bağlarbaşı, gençlerin gezip eğlenmek için gittikleri popüler bir mekân olarak yer alır. Romanda kapalı mekân olarak Dürdane ve Ulviye’nin yalılarından bahsedilse de ayrıntılı tasvirleri yapılmaz. Bazı yer isimleri de tam belirtilmez; (…) oteli, semti, iskelesi şeklinde geçer. Romanda zamanla ilgili çok fazla ifade yer almaz. Olaylar daha çok aktüel zamanda geçer; bazı yerlerde flashback tekniğiyle geçmişe dönülür. Romanda A. Mithat’ın diğer romanlarında da görülen müdahil anlatıcı ve meddah üslubu karşımıza çıkar.

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi