Karaçelebi-zâde Abdülazîz Efendi'nin şiirlerini ihtiva eden eseri. İsmail Beliğ, Nuhbetü’l-Âsâr’ında Azîzî’nin daha hayattayken bir divan tertip ettiğini (Abdülkadiroğlu 1985: 341), Güldeste-i Riyâz-ı ‘İrfân’ında ise “Dîvân-ı Eş‘âr-ı belâgat-şi‘ârı” (Atlansoy 1998: 210) olduğunu ifade eder. Fâ‘ik Reşad, Eslâf’ında “müretteb bir Dîvân-ı Eş‘ârı” olduğunu belirtir (1311: 208). Bursalı Mehmed Tahir de şiir divanının mürettep olduğunu tekrar eder (Özen 1975: 81).

Geç tarihli biyografi kaynaklarında zikredilen divandan Abdülazîz Efendi’nin yaşadığı döneme yakın kaynaklarda bahsedilmez. Bu bakımdan Karaçelebi-zâde Abdülazîz Efendi’ye ait bugün ele geçmemiş fakat geç tarihli kaynaklarda zikredilen divanın sonraki dönemlerdeki biyografi yazarlarının bir çıkarımı olduğu da akla gelmektedir. Kayıtlarda Abdülazîz Efendi’ye ait olduğu ifade edilen bir divandan bahsedilmektedir (Benli 2015: 16). Biyografi yazarlarının çıkarımlarına mesnet teşkil etmiş olabileceği tahmin edilen Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi Türkçe Yazmaları 230 numarada kayıtlı olan ve “Merhûm ve mağfûru’l-leh Şeyhü’l-İslâm Abdü’l-azîz Efendi Hazretleri’nin dîvânlarıdır.” başlığını taşıyan yazma, müellifin bir başka edebî eseri olan Gülşen-i Niyâz’ı ihtiva etmektedir (Erdoğan 2020: III). Abdülazîz Efendi’nin şiirlerini en toplu şekilde ihtiva eden yazma, şimdilik Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail 723/6 numarada kayıtlı mecmua olarak karşımıza çıkar. Azîzî ve bazen de Azîz mahlasını kullanan Abdülazîz Efendi’nin şiirlerine başka mecmualarda da rastlanır.

Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail 723/6 numaralı nüsha esas tutularak Abdülazîz Efendi’nin diğer eserlerinde ve farklı mecmualarda yer alan divan muhtevalı şiirleri bir araya getirilince divançe hacminde bir eser ortaya çıkmaktadır (Erdoğan 2020). Buna göre Abdülaziz Efendi’nin 3 kasidesi, 2 terkîb-bendi, 1 tercî-bendi, 47 gazeli, 10 kısa mesnevisi, 3 tarih kıtası, 2 kıtası, 1 nazmı, 2 rubaisi ve 6 müfredi bulunmaktadır. Gazellerin çoğunlukta olduğu şiirlerinden Farsça bir tarih kıtası dışında kalanların tamamı Türkçedir (Erdoğan 2020: 58). Gazelleri genellikle 5-6 beyit uzunluğundadır. Tarih kıtalarından biri Bursa’da yaptırdığı yüz kadar su hayratından (Akbayar 1996: 100) biri için kaleme alınmıştır.

Şiirlerde 11 farklı aruz kalıbı kullanılmıştır. Azîzî’nin vezin ve kafiye konusunda geleneğin çizdiği sınırlara uyduğu görülür. Muhteva bakımından âşıkane söyleyişin hâkim olduğu gazellerin aksine kaside ve terkib-bendlerde ağırlıklı olarak hikemî üslubun izleri görülür. Söyleyişte yer yer karşılaşılan zincirleme tamlamalar şairin âlimliğiyle açıklanabileceği gibi Sebk-i Hindî üslûbunun etkisini de düşündürmektedir (Erdoğan 2020: 84).

Azîzî’nin şiirleri incelendiğinde Bâkî, Nef’î, Şeyhülislam Yahyâ, Neşâtî gibi şairlerden etkilendiği ve bazı şiirlerinin bu isimlerin eserleriyle nazire ilgisine sahip olduğu düşünülebilir. Şiirleri, şairliği ve kişiliği muhtemelen ihsanda da bulunduğu Güftî, Bahâyî, Cevrî Çelebi gibi isimler tarafından övülmüştür (Erdoğan 2020: 39-44).

Şairin biyografisi için bk. “Azîzî, Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/azizi-abdulaziz