Yunus Emre’nin sözlü ve yazılı kültürde tekrar tekrar üretilen şiirlerinin yer aldığı eser. Şinasi Tekin’in bir mecmuaya dayanarak verdiği bilgiye göre Dîvân’ın en eski tertip tarihi H.707/M.1307’dir. Birçok nüshası bulunan eserin Yunus Emre’nin kendisi tarafından yazılan “müellif hattı” veya kendisi hayattayken “istinsah” edilen bir nüshası günümüze ulaşamamıştır (Oğuz 2015). Eldeki mevcut nüshaların en eskileri 14. yüzyıla tarihlenmektedir. Nüshalar arasında en eskisinin Fatih nüshası olduğuna dair yaygın görüşün yanında son zamanlarda Karaman nüshasının daha eski olduğunu savunanlar da vardır. Yazma nüshaların yanında ilki H.1302/M.1884 yılında, diğerleri ise H.1320/M.1904 ve H.1340/M.1921 yıllarında Osmanlı Türkçesi ile basılmış Dîvânlar da bulunmaktadır (Köprülü 2003: 269; Günay ve Horata 2004: 101).

Yunus Emre’nin Dîvân’ı yazma nüshalar ile cönk ve mecmualarda yer alan şiirleriyle yazılı kültür, halk arasında dolaşan ilahileriyle de sözlü kültür yoluyla günümüze ulaşmıştır. Dîvân nüshalarında yer alan şiirler dil ve üslup açısından belli bir dönemi ve tek bir şairi işaret edecek bir yapıda değillerdir. Bu durum Yunus Emre şiirleri konusunda hangi şiirlerin Yunus Emre’ye hangilerinin şık Yunus’a veya başka şairlere ait olduğu sorununu ortaya çıkarmıştır. Yunus Emre’nin sözlü kültür ortamlarında dolaşan ilahilerinin ve yazılı kültür ortamının cönk ve mecmualarında yer alan şiirlerinin müelliflerin kendi bakış açılarına göre istinsah edilmesi sonucu çok varyantlı nüshalar ortaya çıkmıştır. Bu nedenle bugüne kadar tam bir Yunus Emre Dîvânı ortaya konulamamıştır.

Dîvân’daki şiirlerin bir kısmı aruz ölçüsüyle Arapça veya Farsça kelime ve terkiplerden oluşmaktayken bir kısmı da hece ölçüsüyle sade ve akıcı bir Anadolu Türkçesiyle söylenmiştir.. Şiirlerin çoğunluğu beyit nazım birimiyle ve musammat tarzında tertip edilmiştir. Bu nedenle aruzla veya heceyle yazılmış gazeller ikiye bölündüğünde her beyit kıta şekline de dönüşebilmektedir. Musammatlar genelde aruzun 4 “müstef’ilün” kalıbıyla yazılmıştır. Heceyle söylenen şiirler ise şeklen gazele benzediğinden bunlara “heceli gazel” demek mümkün olup Yunus Emre’nin ilk defa gazeli hece veznine uyarlayıp yeni bir şekil ortaya koyduğunu ve sonraki mutasavvıfları etkilediğini söylemek mümkündür. Dîvân’da bir küçük mesnevi dışında bütün ilahilerin kafiyesi gazel şeklindedir. Kafiyeye titizlikle riayet edildiği söylenemez. Tatçı’ya göre Dîvân’da şathiye/münacat türünde yirmi sekiz beyitlik bir manzumenin dışındaki şiirlerin şekliyle ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmesine rağmen Yunus’un şiirleri gazel ve semaî şeklindedir. Cönk ve mecmualarda “ilahi, nefes, nutuk” başlıkları altında kaydedilen şiirleri de farklı bir edebi tür değildir. Dîvân’da münacat, na’t, istişfa, miraciyye, nasihatname, vücudname, yaşname, baharname ve lugaz denilecek türde şiirler olmasına rağmen bunlar ilahi başlığı altında değerlendirilebilir (Tatçı 2013: 603). Tekke şiir geleneği içinde nutuk olarak adlandırılan şiirler Dîvân’da sıkça yer alır. Yunus Emre şiirlerindeki tasavvuf ve tarikat felsefesinin en belirgin hale geldiği şiirleri ise devriye ve bir kısmı da şathiye türündedir. Sözlü kültür ortamında yaşatılan şiirlerin büyük çoğunluğu ise ilahi türündedir (Oğuz 2015)

Yunus Emre şiirlerinin konusu dinî-tasavvufî niteliklidir. Bununla birlikte Yunus Emre şiirlerinin büyük bir çoğunluğunda belli bir tarikate, mezhebe veya zümreye bağlılık görülmez. Şiirlerin önemli bir kısmında Vahdet-i Vücud konusuna yer verilmektedir. Öğüt veren, dünyanın geçiciliğini vurgulayan, asıl hayatın ahirette olduğunu anlatan, gençleri “aşk” ve “sevgi” temasını işleyerek tasavvufa ve tarikate davet eden hikemli bir üslup görülür (Oğuz 2015). Dîvân’da ayet ve hadislerden, klasik dönem mutasavvıflarından ve halk kahramanlarından pek çok alıntı mevcuttur. Şiirlerde sosyal olayların ve mahalli hayatın izleri sürülebilir. Yunus’un şiirlerindeki tasavvuf anlayışı Kur’an ve sünnete, kendinden önce yaşamış mutasavvıfların düşüncelerine dayanır. Sevgi temeli üzerine kurulu düşünce dünyası insanı sevmekten geçerek Allah’ı sevmeye ulaşmaktadır (Tatçı 2013: 604).

Yunus, Anadolu’da gelişen Batı Türkçesi ile sözlü kültürden de yararlanarak sanatkârane bir üslupla Türkçe’de bir tasavvuf dili oluşturmuştur. Devrin Türkçesinde kullanılan Arapça ve Farsça kelimelerden bazıları Türkçe fonetiğe uydurulmuştur. Ayrıca Dîvân’da arkaik birçok kelime ile halk söyleyişinde yer alan kelime ve deyimler de yer almaktadır. Yunus Emre şiirlerinde bütün insanlığı ilâhi aşka, kardeşliğe, merhamet ve şefkate davet etmiş, insan olmanın, kendini bilmenin, Cenab-ı Hakk’a ulaşmanın şartlarını ve yollarını tasavvufî düşünce içerisinde akıcı bir üslupla ifade etmiştir (Tatçı 2013: 604).

Dîvân’ın 14-16. yüzyıllara tarihlenen en eski nüshaları Fatih, Raif Yelkenci,Yahya Efendi, Ritter, Nuruosmaniye, Bursa, Hacı Bektaş ve Karaman’dır. Dîvân’ın Latin harfli ilk neşri 1933-1934 yıllarında Burhan Toprak tarafından yapılmıştır. Toprak, Yunus’a ait olduğunu belirttiği 350 şiiri yayımladığı bu neşirden sonra 150 şiirin gerçek Yunus Emre’ye ait olduğunu belirttiği diğer neşri yapar (1950). Abdülbaki Gölpınarlı’nın 1943’te yaptığı neşir ise Dîvân’ın ilk ciddi neşri sayılmaktadır. 1965’te yaptığı ikinci yayında Gölpınarlı, Fatih nüshasını esas alan bir neşir daha yapmıştır. Yunus Emre’ye ait 192, şık Yunus’a ait 15 şiirin yayımlandığı Faruk Kadri Timurtaş’ın Fatih nüshasını esas alan neşri (1972), çeşitli yıllarda tekrar yayımlanmıştır (1980, 1986, 1989). Son neşirde Yunus’a ait 392, şık Yunus’a ait 37 şiir yer almaktadır. Mustafa Tatçı’ya ait neşir ise nüshaların tenkitli olarak çalışıldığı doktora tezine dayanmaktadır. 14 yazma ve basma eserin tenkitli bir şekilde incelendiği bu çalışmada Dîvân’ın dil ve üslup özellikleri ortaya konulmuştur. Ayrıca Yunus Emre’ye ve Âşık Yunus’a ait şiirler ayrılmış olup kurulan bu tenkitli metinden hareketle tahlil incelemesi de yapılmıştır (1990). Bu neşir, devam eden yıllarda yeni eklemelerle de yayımlanmıştır (2008, 2021).

Şairin biyografisi için bkz. “Yunus Emre”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yunus-emre-yunus-kul-yunus-asik