Baba, Derviş, Çavuş, Kütahyalı gibi lakaplarla anılan Mustafa Azbî’nin şiirlerini ihtiva eden eseri. Eserin “Derviş Mustafa Azbî Baba, Dîvân-ı Azbî” adıyla çeşitli kütüphanelerde yirmiden fazla nüshası kayıtlıdır. Müellif hattı bulunmayan nüshaların çoğunun istinsah tarihi ve müstensihi belli değildir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları Bölümü 560/1 numarada kayıtlı nüsha 1205/1790 yılında Osman İsmetî tarafından istinsah edilmiş olan nüsha en eski tarihli olandır. Bazı nüshalar klasik dîvân tertibine uygundur. Nüshaların karşılaştırılmasıyla hazırlanan doktora çalışmasında Dîvân’da 248 adet manzume tespit edilmiştir. Bunlardan 191’i gazel, 20’si kaside, 13’ü müseddes, 5’i terkîb-i bend, 5’i muhammes, 5’i kıt‘a, 2’si murabba‘, 2’si terbi‘, 2’si tercî-i bend, 1’i tahmis, 1’i bahr-i tavil, 1’i de koşma şeklindedir. Şiirler ağırlıklı olarak aruz vezniyle yazılmış olmakla birlikte hece ölçülü şiirler de mevcuttur. Nüshalarda şiirlerin bazılarına “kaside, müseddes, terkîb-i bend, tercî-i bend, bahr-i tavil,” şeklinde başlıklar verilmiştir. Şiirlerin konularına göre sınıflandırılmasında ise 81 nutuk ve nasihatnâme, 44 tevhid ve münacât, 34 na‘t, 47 ilâhî (nefes), 7 mersiye, 4 şathiye, 11 methiye, 5 hicviye, 4 devriye, 4 tarih, 7 fahriye türünün eserde yer aldığı görülür. Dîvân’da bazı şiirlere verilen başlıklarla bir bakıma tür sınıflaması yapıldığı da görülmektedir. Özellikle “satranç-nâme, şükûfe-nâme ve bahar-nâme, hayvan-nâme, murg-nâme, selam-nâme, tarikat-nâme, pend-i pîrân, düvâzdeh imâm, vd.” başlıklı manzumeler bu hususta orijinallik arz eder (Erol 2002: 8-28; 2003: 73-74).

Dîvân’da yer alan şiirler “ortalama bir dil” ile kaleme alınmıştır. Ayet ve hadislerden yapılan iktibaslar ile bazı tasavvufî ıstılahlar hariç kullanılan dilin anlaşılabilirlik hususunda halk şiirine yaklaştığı söylenebilir. Klasik şiire mal olmuş mazmunların sayısı halk söyleyişine uygun ifadelerden daha azdır. Bunun dışında “Eski Anadolu Türkçesi” devresinde kullanılan “kendüzin, kanda, kangı, kanı, kaçan, nidügin, düşelden, deyüben, bilüben, geçiser, düşübdür, tamu, uçmak, irgür-, idicek, olgıl, virgen, ... vb.” dil hususiyetlerine de rastlanır. Dîvân’daki şiirler arasında en fazla nutuk ve nasihat türünün yer almasından dolayı şair genel olarak “nasihat ve hitap” tarzında bilgilendirme, yönlendirme ve ikna etmeye yönelen bir anlatım yolunu tercih etmiştir. Şiirlerde âyetler, hadisler, çeşitli kıssalar ve atasözleri ile iktibas veya telmih yoluyla göndermeler de sıklıkla yer bulmuştur. Bu çerçevede mukaleme ve sual, delil ve ispat yollarıyla anlatım tarzlarındaki söyleyişlerle beklenen etki ve şiirselliğe güç katılmaya çalışıldığı görülür. Şiirlere lezzet katan bir anlatım özelliği de bol miktarda deyim kullanılmış olmasıdır. Okuyanda merak uyandıran, şiire karşı ilgiyi arttıran örtülü anlamlar taşıyan söyleyişler de şairin tercih ettiği anlatım yollarından biridir.

Tarih düşürülenler hariç Dîvân’daki şiirler tasavvufîdir. İlâhî aşk, vahdet-i vücûd, tasavvufî ıstılahlar, Bektâşîlik vb. konular şiirlerde sıklıkla işlenmiştir. Azbî’nin şiirlerinde Niyâzî-i Mısrî etkisi görülür. Azbî Dîvânı yayınlanmamış olmakla birlikte üzerinde bir doktora tezi hazırlanmıştır (Erol 2002).

Yazarın biyografisi için bk. “Azbî Baba, Mustafa, Kütahyalı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/azbi-baba-mustafa-kutahyali