Nizâmî mahlaslı Karamanlı Nizâmî olarak bilinen şairin şiirlerini içeren eseri. Mürettep bir divan olan bu eserde son neşrine (İpekten 2020) göre 11 kaside, 124 gazel, 2 murabba, 1 muhammes, 3 nazm, 1 kıt’a, 4 müfred ve 1 matla yer almaktadır. Bunları Farsça 16 gazel, 1 tahmis (Câmî’nin gazeline), 2 kıt’a, 3 nazm, 18 rubai ve 2 müfred takip etmektedir.

Nizâmî’nin 11 kasidesinden ilki na'ttır. Diğerleri devirlerinde yaşadığı Karaman beyleri İbrahim Bey (1), Pîr Ahmed Bey (3), Kâsım Bey (1) ve Osmanlı padişahı Fâtih Sultan Mehmed (1) adına yazılmış methiyelerdir. Nizâmî’nin, “nergis” redifli kasidesini, Fâtih Sultan Mehmed'in onu İstanbul’a çağırması üzerine yola çıkarken yazdığı sanılmaktadır. Bu kasidede şairin Karaman beylerine sunduğu şiirlerdeki samimiyet ve coşkunluk bulunmamaktadır (İpekten 2020: 14). Diğer kasidelerin kime yazıldığı bilinmese de Karaman beyleri için kaleme alındığını söylemek mümkündür.

Eserdeki gazeller, genellikle yedişer beyitlidir. Sekiz, dokuz beyitli olanlar da vardır. Gazeller, âşıkane ve şuhane olup konularını sevgiliden ve aşktan alır. Şair, birçok şiirinde sevgililerinin adlarını açıkça söylemiştir. Oldukça müstehcen iki gazeli bulunmaktadır. Gazeller, şairin kendi hayatına ve devrin yaşayışına ait bazı ipuçları içermektedir. Bunlar şekil bakımından kusursuzdur, anlam derinlerde olmayıp yüzeyseldir ve basit teşbihler, mecazlar, kelime ve mantık oyunları ile süslenmiştir. Ayrıca dil bakımından kasidelerine göre daha sade olup Türkçe sözcüklere çokça yer verilmiştir.

Nizâmî’nin manzumelerinde tamlamalar, daha çok iki sözcükten meydana gelir. Üçlü ve daha fazla kelimeden kurulmuş zincirleme tamlamalara az rastlanır. Ayrıca ayet ve hadislerden parçalar veya bunlara yapılan telmihler bulunur. Arapça ve Farsça mülemma beyitlerin de olduğu görülür. Şiirler, klasik Türk şiiri geleneğine uygun olup söyleniş bakımından kusursuzdur. Mazmunlar ve edebî sanatlar başarı ile kullanılmıştır. Eserde cinaslı ve tevriyeli ifadeler oldukça fazladır.

Şair, şiirinde kafiyenin zengin ve dolgun olmasına dikkat edip kafiyelerini daima ahenkli kelimelerden seçmeye çalışmıştır. Redif kullanmaya ve ahengi bu kelime tekrarlarından faydalanarak sağlamaya gayret göstermiştir. Nizâmî’nin en fazla kullandığı vezinler remel ve muzarî bahirlerinin çeşitli kalıplarıdır. Arada bir görülen imale ve zihaflara rağmen, aruzu ustalıkla kullanmıştır.

Nizâmî için nazire şairidir demek mümkündür. Pek çok naziresi ile bu alanda başı çeken şairlerimizdendir. Nitekim Eğridirli Hacı Kemâl’in Câmi’ü’n-Nezâ’ir’inde (Ertek Morkoç 2003) 73, Edirneli Nazmî’nin Mecma’ü’n-Nezâ’ir’inde (Köksal 2017) 19’u zemin şiir olmak üzere 46 ve Pervâne Bey Mecmuası’nda (Gıynaş 2017) 21’i zemin şiir olmak üzere 50 manzumesi bulunmaktadır. Dîvân’ını oluşturan şiirlerin yaklaşık olarak dörtte biri naziredir. Şair, en fazla Ahmed Paşa (11), Ahmedî (6) ve Şeyhî (6)’nin şiirlerini tanzir etmiştir. Nizâmî, bu şiirlerinde taklitçi durumunda kalmayıp özgün bir söyleyişi yakalayabilmiştir. Hatta bazen örnek aldığı şiirlerden daha mükemmellerini ortaya koymayı başarmıştır. O, aynı zamanda şiirleri tanzir edilen bir şairdir de. Pervâne Bey Mecmuası’ndaki (Gıynaş 2017: 10, 22) 21 zemin şiirine 346 nazire yazılmıştır. Şiirleri tanzir edilen şairler arasında Ahmed Paşa, Necâtî ve Ahmedî’den sonra dördüncü sıradadır. Adlî (Sultân Bâyezîd) (2), Adnî (Mahmûd Paşa) (2), Ahmed Paşa (4), Âşık Çelebi, Atâyî, Bâkî (3), Cem Sultân (2), Emrî (4), Enverî, Esîrî, Fakîrî (4), Figânî, Harîmî (Sultân Korkud), Hayâlî (3), Hayretî (3), Kemâl Paşa-zâde (11), Mesîhî (4), Muhibbî (6), Necâtî (7), Sa’dî-i Cem (4), Sâfî (Cezerî Kâsım Paşa) (3), Şeyhî (2), Usûlî (3), Visâlî (4), Yahyâ Bey (4) ve Zâtî (17) Nizâmî’nin şiirlerini tanzir eden şairlerden bazılarıdır. Şiirlerinin Ahmed Paşa, Şeyhî, Zâtî, Hayâlî ve Bâkî gibi klasik Türk şiirinin önde gelen temsilcilerince tanzir edilmesi Nizâmî’nin sanatının ulaştığı noktayı göstermesi bakımından önemlidir.

Dîvân’ın "İstanbul Atıf Efendi Yazma Eser Kütüphanesi, Nu. 2054; Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, Nu. 3298, 3579; Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Manzum Eserler, Nu. 451; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Âli Bey Kitapları, Nu. 54"te kayıtlı olmak üzere toplam 5 nüshası mevcuttur. Eser, Haluk İpekten tarafından iki kez yayımlanmış (İpekten 1974, 2020), üzerine bir doktora (Kersu 1992) ve üç de yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (Somunkıran 1995; Savran 1996; Turpcu 2016).

Şairin biyografisi için bk. “Karamanlı Nizȃmî, Nizâmî-i Karamanî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/karamanli-nizmi-nizamii-karamani