Muhyiddin Bursevî’nin (d.?/?-ö. 1091/1680) şiirlerini içeren eseridir. Mutasavvıf bir şair olan Bursevî eserinde dinî-tasavvufi konuları anlatmıştır. Şiirlerinde Allah, iman, peygamberler, dört halife, dervişlik, dervişliğin faziletleri, menkıbeler, Hazreti Peygamber’in hayatı, cennet ve cehennem ahvali gibi konular öne çıkarılmıştır. Söz konusu bilgiler verilirken konu ile ilgili âyet ve hadislerden yararlanılmıştır (Yeşilbağ 2004: 21-67). Bursevî şiirlerinde iman esaslarını detaylı bir şekilde açıklamıştır. Her şeyin yaratıcısı olarak Allah’ın isimlerini saymış ve kâinata sığmayan Allah’ın mü’min kişinin kalbine sığdığını ifade etmiştir. Aynı şekilde meleklere iman konusu dört büyük meleğin ve diğer meleklerin görevleri ile birlikte açıklanmıştır. Peygamberlere iman konusunda Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa gibi bazı peygamberlere isim olarak yer veren Bursevî, Hz. Muhammed’i (sav) insanlara doğru yolu öğreten, dertlilerin tabibi, Müslümanların şefaatçisi olarak nitelendirmiştir. O doğmasaydı kainat da olmazdı diyen Bursevî, onun doğumu ile bütün âlemin aydınlandığını ifade etmiştir. Şair, bunların yanında ahiret hayatıyla ilgili konulara da yer vermiştir. Ölümden sonraki hayatla ilgili okuyucularına yol göstermektedir. Ölüm, kıyamet, sırat köprüsü, cennet ve cehennemle ilgili açıklamalar ve tasvirler yapmıştır.

Şiirlerinde tasavvufî konuları da ele alan Bursevî, özellikle mürid-mürşid ilişkilerine dikkat çekmiştir. Şaire göre kişinin “doğru olan” Allah yolunu bulabilmesi ancak bir mürşid-i kâmile bağlanmasıyla mümkündür. Hakikat yolunu bulanlar bir mürşide bağlanan kimselerdir. Bir mürşidden istifade etmenin yolu ise tam teslimiyettir (Yeşilbağ 2014: 84). Tasavvufta yol alabilmenin önemli basamaklarından biri de uzlet hayatıdır. Mürid halktan uzlet eylemediği ve “dost”a vuslatı özlemediği müddetçe hakikate eremez. Bursevî’ye göre âhir zamanda kişinin akıllı davranarak uzleti tercih etmesi gerekmektedir. Tasavvufta çokça işlenen ve birçok mutasavvıf tarafından tenkit edilen Hallâc-ı Mansûr’un “ene’l-hak” sözünü Bursevî de eleştirmiştir. Ona göre; bu sözle özünü yücelten kişi esas itibarıyla amel defterine bakarak hakkında yazılanın hayır mı şer mi olduğunu düşünmelidir (Yeşilbağ 2014: 92). Ancak şair başka bir yerde de görüşlerinden dolayı derisi yüzülerek idam edilen Şair Nesimî’yi savunmuştur. Onun durumuna üzülen Bursevî, bu hadiseyi yani derinin soyulmasını kişinin Nesimî gibi tenini uryan ederek dünya malından vazgeçmek şeklinde yorumlamıştır. Bursevî dinî ve tasavvufi konuların yanı sıra; İskender gibi tarihî şahsiyetlerden, masal ve hikâye kahramanlarından da şiirlerinde bahsetmiştir.

Muhyiddin Bursevî, eserini estetik kaygılardan ziyade öğreticilik amacıyla kaleme almış, bu durum eserin dil ve üslubuna da yansımıştır. Şair; şiirlerini günlük dile yakın sade, anlaşılır bir Türkçe ile yazmıştır. Bununla birlikte Arapça ve Farsça sözcüklerden oluşan “ayne’l-yakîn, ale’d-devâm” gibi Arapça ve “tâlib-i ukba, kabz-ı rûh, âb-ı hayât, zât-ı pâki, gıybet-i bühtân” gibi Farsça tamlamalardan da yararlanmıştır. Şairin özellikle ilahileri Yunus Emre tarzında olup zaman zaman “cennet”, “cehennem” gibi Arapça kelimeleri “uçmak” ve “tamu” gibi Türkçe karşılıkları ile birlikte kullandığı görülür. Şair, anlatımı güçlendirmek için ayetlerden iktibas yapmış, geçmişte yaşanmış olaylara telmihte bulunmuştur. Dinî-tasavvufi sahada yazıldığından şair, bu sahaya ait “vahdet-i vücûd, bezm-i elest, aşk, uzlet, sabır, mürşid, müridzikr, kanât, ene’l-hak” gibi terimleri sıkça kullanır. Dîvân’da halk edebiyatı ile dîvân edebiyatının özellikleri birlikte görülür. Şair, şiirlerini ağırlıklı olarak hece vezniyle yazmış, bazı şiirlerini ise aruz vezniyle kaleme almıştır. Toplam 300 şiir bulunan divanda 1 mesnevi ve 2 gazel dışındaki tüm şiirler murabba nazım biçimiyle yazılmıştır. Eser dinî-tasavvufi edebiyatın nazım türleri yönüyle zengindir. İlâhî, devriye, medhiye, tevhîd, münacaât, na’t, mirâciye, mevlid, nutuk, devriye, şathiye gibi nazım türlerinde şiirler yer almaktadır.

Bursa İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi, Ankara Millî Kütüphane ve İstanbul Taksim Belediye Kütüphanesi’nde nüshaları vardır. Ankara nüshasında 147, Bursa nüshasında 208, sondan eksik olan İstanbul nüshasında ise 34 şiir yer almaktadır. Bursa nüshasının son sayfasında “Bursa’da Üçkozlar’da medfûn tarîkat-ı Halvetiyyenin Uşşâkiyye şubesinden Bursevî Muhyidddin Efendi’nin Dîvân’ıdır, vefatı 1091” (Bursevî 216b) ifadesi yer almaktadır.

Üç nüshası bulunan Dîvân’ın tenkitli metnini Semih Yeşilbağ, Muhyiddin-i Bursevî Divanı İnceleme-Karşılaştırmalı Metin başlıklı bir yüksek lisans tezinde hazırlamıştır. Ayrıca Meraj Niknam da Bursevi Muhyiddin Efendi, Hayatı, Edebi Kişiliği ve İlahilerî’nin Tahlili başlıklı bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (Yeşilbağ 2004; Niknam 2014).

Bursevî’nin biyografisi bk. “Bursevî, Muhyiddin Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bursevi-muhyiddin-efendi