DÎVÂN (ME'ÂLÎ)
şiirler
Me'âlî, Yarhisâr-oglı Köse Meâlî (d. 895/1490’dan önce – ö. 942/1535-36)

ISBN: 978-9944-237-87-1


II. Bâyezîd devrinde İstanbul kadılığına kadar yükselmiş bilgin Mustafâ bin Evhâdüddîn Yarhisârî'nin (ö. 911/1505/06) Me'âlî mahlaslı oğlu Mehmed'in şiirlerinin toplandığı eser. 16. yüzyıl tezkirelerinde babasına nispeten Yarhisâr-oglı ve köseliğinden dolayı Köse Me'âlî lakabıyla anılan Me'âlî'nin kaynaklarda divan sahibi olduğu belirtilir. Şuarâ tezkiresini Meâlî'nin ölümünden yaklaşık on yıl sonra yazan Latîfî, Me'âlî'nin bir divanı olduğunu (Canım 2000: 492),  Tezkiresini Meâlî'nin ölümünden yaklaşık 65 yıl sonra yazan Riyâzî ise divanından iki beyit kaydettiğini aktarmıştır. Buna karşılık Riyâzî'den yaklaşık on beş yıl önce Gelibolulu Mustafâ Âlî, Me'âlî'nin mükemmel bir divana sahip olduğunu ama bunun elde olmadığını kaydeder (İsen 1994: 271). Diğer yandan Âşık Çelebi Me'âlî'nin ölümünden yaklaşık 30 yıl sonra onun mizahi kedi mersiyesinin ve hezellerinin ünlü ve mecmualarda yazılı olduğunu belirtmişti (Kılıç 2010: II/762). Dîvân'ı pek bilinmese bile bir sıra şiirinin oldukça geniş bir çağdaş okuyucu kitlesi tarafından tanındığı ve mecmualara dahil edildiği varsayılabilir. Örneğin Edirneli Nazmî Mecma‛u'n-Nezâir'ine Me'âlî'nin yaklaşık 75 nazire gazelini dahil etmiştir (Ambros 1982: XX-XXI). 

Me'âlî'nin Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunan Dîvân'ının eksik nüshası ile çeşitli mecmualar taranarak toplanan diğer şiirlerini içeren Ambros'un yayını, bir eksik kaside, birkaçı eksik olan 270 gazel, sekiz murabba, biri Arapça 37 kıt'a, ikisi Farsça beş tarih, 61 müfred ve bir destan içerir. Beş kasidesinin dördü medhiyye türü olup bunlara göre memduhu II. Bayezid (1448-1512) ve Yavuz Sultan Selim (1470-1520)'dir. Kasidelerinin birinde müvaşşah (akrostiş) sanatını kullanmıştır. Gazelleri genellikle âşıkane ve rindane tarzda dünyevi şiirlerdir. Me'âlî, gazellerindeki laubali nüktelerle bu idealist lirik türün üslubunda değişikliğe yol açan ilk şairlerden biridir (Ambros 2018). Laubali olmayan cana yakın mizahına en iyi örnek ise kedisine yazılmış ünlü mersiyedir. Şairin şakacı mizacını, kendi fizikî görünümüyle −köseliği, burnunun büyüklüğü ve zayıflığı ile− alay eden şiirleri de yansıtır. Şimdiki bilgilere göre hece vezninde şiir yazan ilk divan şairidir: Anadolu'da Şahkulu isyanı (1511) hakkında sekiz heceli semai tipinde bir destan yazmıştır.

Me'âlî'nin kendine has bir üslubu en çok gazellerinde görülmektedir. Özellikle gazellerinde oldukça sade ve genel olarak anlaşılır bir dil kullanmış, şiirlerine deyim ve atasözleri dahil etmiş ve yer yer konuşma diline yakın bir üslup yaratmıştır. Nükteci ve ironik mizaçta olan Me'âlî, aşk ve cinsellik konusunda çok şakacı ve açık sözlüdür. Mizahı zarif bir şekilde olmakla birlikte laubaliliğe eğilimlidir. Gazellerinde edep sınırını aştığı zaman da kabalaşmaz, incelikle alay eder; bu alay satirik degil, ironik ve muziptir. Me'âli, gazellerinde ince mizah ve açık cinsel bahis ile nükteli âşıkâne bir tarz yaratmıştır.

Me'âlî Dîvânı'nın metnini ilk olarak Edith Ambros, Me'âlî ve eseri hakkında ayrıntılı bir incelemeyle birlikte yayınlamıştır (1982). Hakan Taş da Me'âlî Dîvânı'nı (2015) bir dizinle birlikte yeniden yayımlamıştır (2021).

Şairin biyografisi için bk. “Me'âlî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğühttp://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/meali 

Eserden Örnekler


Gazel

Aşkun odıyla şems ü kamer Mustafâcugum

Tennûr-ı âsmânda yanar Mustafâcugum


Mîm-agzun-ile lâm-saçun la’l-i nâbuna

Müldür diyü işâret ider Mustafâcugum


Şîrîn lebüne tan mı gönül tıflı itse meyl

Halvâyı tıfl olan çü sever Mustafâcugum


Agzumda diş komadı lebün emziren seni

Şîre şeker katardı meger Mustafâcugum


Râ-kaşun-ile cîm-saçundan Meâli ger

Bir bûse eylese nola cer Mustafâcugum  (Ambros 1982: 330)



Gazel

Sînemi tîg-ı gam-ı hasret-ile yarsam ben

Ele alup cigerüm dil-berüme varsam ben


Aceb itmeye mi bir pâre vefâ kılmaga meyl

Düşsem ayagına çok çok ana yalvarsam ben


Sîm ü zer nice müferrih idügin bir yirde

Görelerdi yaşum izün tozına karsam ben


Sînemün zahmına dermân sana sarılmagimiş

Bâri hîç olmaz-ise pîrehenün sarsam ben


Ey Meâlî çü kalem kıldı benüm sırrımı fâş

Nola dilin kesüp anun başını yarsam ben  (Ambros 1982: 358)


Gazel

Ehl-i nazar görüp bir iki tel sakalumı

Bilür kiyâsetümi vü anlar kemâlümi


Bilüm büküldi bâr-ı girân zahmetinden âh

Enf-i kebîrümi çekeyin yâ vebâlümi


Hattı gamıyla cân virürem didigüm benüm

Gerçek-durur yalansa yolun sakalumı


Tiryâki sanmanuz beni benzüm saru görüp

Enf-ile rîş gussası aldı mecâlümi


Tahsîn idüp Hayâlî Meâlîye baş ege

Görse tarîk-ı şi’rde bunca hayâlümi  (Eflatun 2015: 96-97)


Murabba


Dil perîşân oldugı bu zülf-i anberden midür

Cism bî-cân oldugı şol hûni kâfirden midür

Cânâ bu derd ü sitem ol la’l-i şekkerden midür

Bilmezem benden mi yâ dilden mi dil-berden midür

[...]

Bu perîşânlık bu şeydâlık sataşmak bu gama

Ey Meâlî aşk-ile rüsvây olmak âleme

Senden ü hem dilden ü hem yârdandur pes dime

Bilmezem benden mi yâ dilden mi dil-berden midür  (Ambros 1982: 187-188)

Kaynakça


Ambros, Edith (hzl.)(1982). Candid Penstrokes. The Lyrics of Me'ālī, an Ottoman Poet of the 16th Century. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.

Ambros, EG (2012). “Me'āli”. İslâm Ansiklopedisi. İkinci baskı. (hzl.) P. Bearman, Th. Bianquis, CE Bosworth, E. van Donzel, WP Heinrichs  http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_5101.

Ambros, Edith Gülçin (2015). Candid Penstrokes: The Lyrics of Me'ālī, an Ottoman Poet of the 16th Century (1982 yayınının bazı düzeltmeler içeren giriş bölümü). 

Ambros, Edith Gülçin (2018). “Osmanlı gazelinin değişimi: gazelde kaba dil, müstehcen ima ve açık cinsellik ifadesiyle mizah ve alaycı yergi”.  (hzl.) Hatice Aynur, Müjgân Çakır, Hanife Koncu, Ali Emre Özyıldırım.  Hicve revâ, mizaha mâyil: güldürücü metinleri anlamak. İstanbul: Klasik Yay. 52-93.

Ambros, Edith Gülçin (2021). "16. Yüzyıl Osmanlı Şairi Me'ālī'nin Atasözleriyle Oluşturduğu Şiirde İroni Örnekleri”. Nagihan Gür (hzl.). İskender Pala Armağanı. İstanbul: Kapı Yay. 173-195.

Canım, Rıdvan (hzl.)(2000). Latîfî, Tezkiretü'ş-Şu‛arâ ve Tabsıratü'n-Nuzemâ (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yay. 492-493.

Demirkazık, Hacı İbrahim (2014). “Me'âlî Divanı'nda Harf ve Kelime Oyunları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7 (33): 93-109.

Eflatun, Muvaffak (2015). “Meâlî'nin Yayımlanmamış Şiirleri”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 4/10:  91-124.

İsen, Mustafa (hzl.)(1994). Künhü'l-Ahbâr'ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yay. 

İsen, Mustafa (2003). “Me'âlî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 28. İstanbul: TDV Yay. 

Kılıç, Filiz (hzl.)(2010). Âşık Çelebi, Meşâ‛irü'ş-Şu‛arâ (İnceleme-Metin). C. II. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay. 761-781.

Kocatürk, Vasfi Mahir (1970). Türk Edebiyatı Tarihi. Başlangıçtan bugüne kadar Türk Edebiyatının Tarihi, Tahlili ve Tenkidi. Ankara: Edebiyat Yay. 320-322.

Kutluk, İbrahim (hzl.)(1981). Kınalı-zade Hasan Çelebi, Tezkiretü'ş-Şu‛arâ. C. II. Ankara: TTK. Yay. 844-845.

Riyâzî. Tezkire-i Riyâzî. Avusturya Millî Kütüphanesi (Viyana). 1274. 

Rypka, Ocak (1953). "La qasīda de Meālī composée sur les atasözleri turcs". Rocznik Orientalistyczny 17 (1951-52): 29-46.

Taş, Hakan (2009). “Mecmū‛ai Neẓā'ir'de, Yayınlanmış Dīvānlarda Bulunmayan Gazeller -I”. Türk Dünyası Araştırmaları 179: 227-237.

Taş, Hakan (2014). “Me'âlî Dîvânı'nda Harf Oyunları”.  Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/4:  101-115.

Taş, Hakan (hzl.)(2015). Meâlî (ö. 942/1535-6) Dîvân. inceleme–Metin–Çeviri –Açıklamalar. Bişkek: BYR.

Taş, Hakan (hzl.)(2021). Divan [İnceleme–Metin–Çeviri–Açıklamalar–Dizin–Tıpkıbaskı]. Meâlî 942/1535-6. Cemal Kafadar, Gönül Alpay Tekin (yay.). Cambridge: Harvard Üniversitesi. XVI. 520.

Atıf Bilgileri


Ambros, Edith. "DÎVÂN (ME'ÂLÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/divan-me-ali. [Erişim Tarihi: 21 Aralık 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
2 MÜNŞE’ÂT (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
3 TERCEME-İ CÂMEŞÛY-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Öğr. Üyesi Ozan Kolbaş
Görüntüle
4 KİTÂB-I TÂLİ'-İ MEVLÛD / TÂLİ’-İ MEVLÛD-İ KEBÎR (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Doç. Dr. Himmet BÜKE
Görüntüle
5 HEŞT BİHİŞT / KİTÂBÜ’S-SIFÂTİ’S-SEMÂNİYYE FÎ ZİKRİ’L-KAYÂSIRETİ’L-OSMÂNİYYE (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlîsî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
6 ŞERH-İ MESNEVÎ-İ MA’NEVÎ (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlisî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
7 ŞEHRENGÎZ DER-MEDH-İ CÜVÂNÂN-I EDİRNE / ŞEHRENGÎZ-İ EDİRNE (MESÎHÎ) Mesîhî, Îsâ Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
8 DÎVÂN (ŞÂMÎ) Şâmî, Şâmlıoğlu Mustafâ Bey Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
9 HEFT PEYKER (ABDÎ) Abdî Dr. Öğr. Üyesi ASLI AYTAÇ
Görüntüle
10 CEMŞÎD Ü HURŞÎD (ABDÎ) Abdî Prof. Dr. Adnan Ince
Görüntüle