Diyarbakır’da doğmuş ve ömrünün neredeyse tamamını bu şehirde geçirmiş divan şairlerimizden Hüseyin Abdülgafûr Lebîb’in (ö. 1182/1768) şiirlerini ihtiva eden eseri. Nüshaları arasında farklılık olmakla birlikte Divân'ın yayımlanan tenkitli metninde (Kurtoğlu 2017), 30 kaside, 9 musammat, 99 tarih, 146 gazel, 55 kıt‛a, 16 lügaz, 46 muamma, 11 rubai, 14 müfret ve 6 küçük mesnevî yer almaktadır. Yaklaşık 6000 beyit civarındaki eserde nazım şekillerinin çoğuna örnek verilmiştir.

Dinî muhtevalı üçü dışındaki kasideler, methiye olarak kaleme alınmıştır. Çoğunda klasik bir kasidede bulunması gereken bölümlerin tümü bulunmayan bu şiirler, başta Diyarbakır olmak üzere Bağdat ve Halep gibi şehirlerde görev yapan devlet adamları ve onların yakınları ile şairin torunu Refî-i Âmidî’ye yazılmıştır. Nesip bölümleri oldukça canlı tabiat tasvirleriyle yüklü bu şiirlerin fahriyeleri Nef’î söyleyişine yakındır. Dîvân’daki musammatlar arasında mersiye, methiye ve hasb-i hâl dışında rindâne/âşıkâne konulu şiirler de vardır. Dîvân’da dikkat çeken bir grup şiir de devrinin birçok mahalli sosyal ve siyasî olayına ışık tutabilecek olan tarihlerdir. Bu şiirler çoğunlukla şairin yaşadığı coğrafyada devlet görevinde bulunan kimselerle ilgilidir. Gazellerde klasik Türk şiirinin genel kabullerinin dışına çıkılmamış ve çoğunlukla aşk, sâkî, meyhâne, rakip kavramlarıyla yüklü âşıkâne ve rindâne konular işlenmiştir. Bu şiirler içerisine serpiştirilmiş birtakım tasavvufi ifadeler ise geleneğin yansıması şeklinde düşünülmelidir. Buna mukabil kıt‛alar genellikle fikrî muhtevalı şiirlerdir.

Dîvân’da dönemin yaygın şiir anlayışlarının hepsine de örnek olabilecek manzumeler bulunmaktadır. Bunlar arasında Nâbî, Nef‛î ve Nedîm etkisini hissettiren pek çok örnek dikkat çekmektedir. Kaside ve tarihlerdeki övgüler Nef‛î’yi hatırlatırken, gazellerde Nâbî ve hatta Nedîm tesirinden bahsetmek mümkündür.

Dîvân’da şairin kendisinden önceki ve çağdaşı birçok şaire nazireler bulunmaktadır. Bu nazireler üstat şairleri izlemek ve bir dostluk nişanesi olarak (Köksal 2003: 273) kaleme alınmıştır. Lebîb’in nazireler söylediği şairlerin başında kendisi gibi Diyarbakırlı iki şair Vâlî (1688-1738) ve Hâmî (ö. 1747) gelmektedir. Bu şairlerin dışında Nâbî (1642- 1712), Neşâtî (ö. 1674), Nedim (1681- 1730), Râgıb Paşa (ö. 1763), Âgâh-ı Semerkandî (ö. 1728), Erzurumlu Hâzık (1690-1763) ve Diyarbakırlı Ümnî (1640-1692)’nin birer şiirini tanzir eden Lebîb’e, torunu Refî‛(1756-1786), Câmî-i Âmidî (1713-1800) ve Şeyhzâde İbrâhim Hafîd Paşa (1747-1813) da birer nazire söylemiştir.

Eserin dili gelenekteki diğer örneklerde olduğu gibi kaside ve tarih kıt’alarında oldukça ağır iken gazellerinde genellikle sadedir. Lirizm yönünden zayıf olan eserde sözden ziyade anlam ön planda tutulmuştur.

Dîvân'ın dördü oldukça eksik yedi nüshası vardır (Nüshalar için bk. Kurtoğlu 2004).

Eser üzerinde iki doktora tezi hazırlanmıştır (Kadıoğlu 2003; Kurtoğlu 2004). Dîvân, Orhan Kurtoğlu tarafından e-kitap olarak da yayımlanmıştır (2017). 

Şairin biyografisi için bk. “Lebîb, Hüseyin Abdulgafûr”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/lebib-huseyin-abdulgafur