Mevlânâ (Celâleddîn-i Rûmî, Muhammed Celâleddîn, Hudâvendigâr’ın Dîvân-ı Şems ve Dîvân-ı Şems-i Tebrîzî adlarıyla da bilinen eseri. Dîvân-ı Kebîr, içerdiği 21 aruz bahrine göre elifbâ sırasıyla düzenlenmiş 21 divandan oluşur. Eser, Mevlânâ’nın gazel, rubai ve diğer şiirlerini içerir ancak hazret, hiç bir şiirde kendi isim ve lakaplarını zikretmediği için, şiirlerde şair olarak Şems-i Tebrîzî, Selâhaddîn-i Zerkûbî ve Çelebi Hüsâmeddîn’in adları ve bunlara ilaveten “Hâmûş” mahlası kullanılır. Dîvân-ı Kebîr’in beyit sayılası yazma nüshalara göre büyük farklılıklar gösterir. Bu nüshalara göre eserin beyit sayısı 21.000 ila 70.000 beyit aralığında değişir. Nüshaların beyit sayıları arasındaki bu büyük farkı, Mevlânâ’nın bazı şiirlerini yakması ve sebebi sorulunca da “Gökten geldi, göğe gitti” demesinin doğru olabileceğini düşündürmektedir (Yazıcı 1994: 432).  Konya Mevlânâ Müzesi Kitaplığında bulunan en eski Dîvân-ı Kebîr nüshalarından birine göre eserin beyit sayısı 21.366 ve gazel sayısı da 2073’tür (Can 2006: 384). Abdülbaki Gölpınarlı'nın 2007 neşrindeki beyit sayısı ise 35.885'tir.

Dîvân-ı Kebîr’deki şiirlerin kaleme alınış tarihlerini, Şems öncesi ve Şems sonrası olarak tarihlemek mümkündür. Ne var ki bu şiirleri birbirinden kesin çizgilerle ayıran belli bir ölçüt yoktur. Bu durumun nedeni, Mevlânâ şiirlerine hâkim olan tek ve büyük üsluptur. Dîvân-ı Kebîr, Mevlânâ’nın sema meclisleri başta olmak üzere, çeşitli yer ve zamanlarda irticalen söylediği şiirlerin sır kâtipleri tarafından anında yazıya geçirilmesiyle oluşmuş bir eserdir. Mevlânâ hiçbir eserini bizzat kaleme almadığı için bu usul onun bütün eserlerinin genel bir özelliğidir.

Dîvân-ı Kebîr, gerek Mevlânâ gerekse diğer mutasavvıfların hakikatleri anlamada aklın acizliği ve yüce manaları kavramada dilin yetersizliği vurgusunu temel hareket noktası alan şiirlerden oluşan bir eserdir. Mevlânâ, hakikatlerin idrakinde zıtlıkların oluşturduğu engelleyici duruma dikkat çekmek için Dîvân-ı Kebîr’de; varlık-yokluk, akıl-akıldışılık, mekân-lâmekân, konuşmak-susmak, küfür-din gibi zıtlıkları paradoksal bir silsilede ele alır. Bu paradoksal yapıları dile getirmekten muradı, hakikatin bu zıtlıkların mahiyetinden dolayı sütre altında kalması durumudur. İşte Dîvân-ı Kebîr’de Mevlânâ, hakikatlerin anlaşılmasında ve manaların sırrına erişilmesinde bu mahzurlu kavrayış biçimine dikkat çekerek bizi, zıtlıkların ortadan kalktığı bir idrak biçimi olan vahdet idrakine çağırır. Bu idrak biçiminde hakikatlerin üstünü örten zıtlıklar ve manaların yolunu kesen çokluktan gelen bilgi ve haberlerin dikkate alınmaması esastır. Bu bilgi ve haberlerden uzaklaştıkça yeni bir bilgi biçimi olan hikmetlerin kaynağı ve yeni bir haber şekli olan manaların iklimiyle temas etmeye başlarız. Bu temas marifeti, marifet de tevhit idrakini gerektirdiği için, bu idrak biçiminde simetrik aklın yerini asimetrik akıl olan aşk alır. Asimetrik akılda, zıtlar kendi zıtlarında birleştiği için varlık yoklukta, küfür dinde ve konuşmak susmakta son bulur. Dîvân-ı Kebîr’de dikkat çekici bir vurguyla sık sık tekrarlanan bir tema olan sükuta özel bir yer verilmesi bundan dolayıdır. Büyük ve kapsamlı bir konuşma olan Dîvân-ı Kebîrde sükutun önemli bir yerinin olması bir çelişkiden ziyade sükutta gizlenen anlamların derinlik ve seslerindeki heybetin kavratılmasına ilişkindir.

Dîvân-ı Kebîr’de Mevlânâ, asimetrik bir akıl olan aşk idrakinin ifadesinde içine düştüğü dil sıkıntılarından yakınan bilinçli bir dil nazariyecisi kimliğiyle de dikkat çeker. Doğrusu bu dil sıkıntısı meselesi sadece onun problemi olmamakla birlikte hazret, bu konuda farklı tespit ve çözüm önerileriyle diğerlerinden ayrılır. Dîvân-ı Kebîr’de remizler, herkesin bildiği sembolik anlamlar, ehlinin bilebileceği metaforik anlamlar ve ayrıksı istiarelerin yüklendiği özge anlamlar yönünden üç farklı boyut içinde görülürler. Bu boyutlara bağlı olarak Dîvân-ı Kebîr’de geniş bir teşbih sisteminin varlığına işaret etmek lazımdır. Mevlânâ’nın engin tecessüsünün bir yansıması olarak eserde, yerden göğe dek (ez mâhî be mâh) bir nesneler silsilesi gazellerin muhtevasını doldurduğu için, bu zenginlik teşbih sisteminin genişlemesine ve remizlerin çeşitlenmesine yol açmaktadır. Mevlânâ, hem mana boyutuyla çok iyi temas eden hem de hayatı ve hayatı kuşatan unsurları çok farklı müşahede eden bir insan olduğu için Dîvân-ı Kebîr, onun bu yönlerinden getirdiği unsurların terkibinden doğan çok farklı şiir renkleri içerir. Dîvân-ı Kebîr’deki dil sapmaları,  Mevlânâ'nın sınırların dışına çıkma gayret ve kabiliyetinin kayda geçmiş şatah unsurları gibidir. Bu itibarla Dîvân-ı Kebîr’deki şiirler; Fars dilli şiir geleneği içerisinde Mevlânâ'nın estetik etkilenme izleri taşıdığı Rûdekî (ö. 940), Hakîm Senâyî (ö. 1141), Enverî (ö. 1187), Hâkânî-yi Şirvânî (ö. 1199), Nizâmî-yi Gencevî (ö. 1217?) ve Ferîdüddîn Attâr (ö. 1230)’ın şiirlerinin ayak basmadığı vadilerde gezinir. Onların şiirlerinin umumiyetle değirmen taşı altında un olmasına mukabil, Dîvân-ı Kebîr’deki şiirlerin pek çoğu, değirmen taşının altından dışarı sıçrarlar. Şiirsel bazda şatahtan başka bir şey olmayan bu sıçrayışlar Dîvân-ı Kebîr’de; dil sapmaları, Farsçanın Belh ve Horasan şivelerini kullanma, mülemma şiirlere başvurma, yer yer Türkçe ve Grekçe kelime ve ibarelere başvurma biçiminde kendilerini gösterirler. Böyle olmakla beraber şiirlerinin estetik düzeyinden ödün  vermeyen Mevlânâ, vezin, kafiye, söz, ses ve harf ve şairlikten yakındığı halde teknik bakımdan sağlam, ifade ve ahenk yönünden kuvvetli şiirler söyleyen bir şair hüviyetindedir. Muhtevası ne olursa olsun Dîvân-ı Kebîr’deki şiirler, bir büyük ruh ve idrakin müteal duyuşlarını, ayrılık ateşiyle yanışlarını ve yare kavuşmak isteğiyle kopardığı feryatlarını; bin bir mecaza bürünmüş şekilde etkileyici ve akıcı bir dille aktaran söz ırmakları gibidirler. Bu ırmaklar önce çağlayıp akarlar ve en sonunda büyük bir mana denizine dâhil olarak susarlar.

Dîvân-ı Kebîr’in ilk tenkitli metni, İran’da Bedîüzzamân Furûzânfer tarafından 9 eski yazma nüshanın karşılaştırılması ve Mevlânâ'ya aidiyeti kuşkulu şiirlerin ayıklanması suretiyle Külliyyât-ı Şems yâ Dîvân-ı Kebîr adıyla 8 büyük cilt halinde yayımlanmıştır (1336-1345). Bu neşrin I-VI. ciltlerinde kafiyeye göre alfabetik sırayla dizilmiş 36.360 beyitten oluşan gazel ve terkib-i bendler; VII. cildinde sözlük, fihrist ve açıklamalar; VIII. cildinde ise 1995 rubai yer alır. İran’daki Dîvân-ı Kebîr neşirleri, Furûzanfer’in bu çalışması esas alınarak yapılmıştır. Dîvân-ı Kebîr’in Türkçedeki tam çevirisi, Abdülbaki Gölpınarlı tarafından yapılarak 1957-1974 yılları arasında yayımlanmıştır. Gölpınarlı’nın bu çevirisinden hareketle Nevit Oğuz Ergin, Dîvân-ı Kebîr’i İngilizceye tercüme etmiş, bu tercüme T.C. Kültür Bakanlığı’nın desteğiyle 1995-2003 yılları arasında 22 cilt olarak ABD (California)’de neşredilmiştir. Midhat Bahari Beytur, İranlı şair ve tezkire yazarı Rızâ Kuli Han Hidâyet'in, içinde Mevlânâ’ya ait olmayan şiirlerin de yer aldığı Dîvân-ı Şemsü’l-Hakâik (Tebriz 1280) adlı antolojisini Türkçeye çevirerek Dîvân-ı Kebîr’den Seçme Şiirler ismiyle neşretmiştir (1959-1965).

Dîvân-ı Kebîr’in Batı dillerine ilk çevirisi, Hammer (ö. 1856)’ın Persian Literature (1818) adlı eserindeki gazel tercümeleriyle başlar. Hammer’in bu seçkisini Rückert’in 1821’de Dîvân-ı Kebîr’den seçtiği 40 gazellik tercüme-yoruma dayalı Mystische Ghaselen nach Dschelaleddin Rumi adlı eseri izler. Bu çeviriyi Schwannau (ö. 1865)’nun 1838’de Viyana’da basılan Auswahl aus den Diwanen des Grössten Mystichen Dichter Persiens Mewlana Dschelaleddin Rumi adlı neşri takip eder. Batıda bu Almanca çevirilerden sonra İngilizcede 1898 yılında Reynold A. Nicholson, Divân-ı Kebîr’den seçtiği şiirleri, Selected Poems from the Divanı Shamsi Tebriz adıyla tercüme-şerh yöntemiyle yayımlar. Nicholson’u, Arthur J. Arberry (ö. 1969)'nin 1968’de neşredilen Mystical Poems of Rûmî adlı seçkisi izler. İngilizcede John Moyne ve Coleman Barks tarafından 1987 yılında yayınlanan Open Secret: Versions of Rumi adlı Mevlânâ şiirleri seçkisini ve Coleman Barks’ın 1997’de yayımladığı The Essential Rumi adlı çevirisini de zikretmek gerekir. Eva de Vitray Meyerovitch, Mohammad Mokri ile birlikte Odes Mystiques Dîvân-e Shams-e Tabrîzî adlı gazel ve rubailerden oluşan bir seçkiyi Fransızca olarak yayımlar (1982).

Şairin biyografisi için bk. “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Muhammed Celâleddîn, Hudâvendigâr”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mevlana-celaleddini-rumi-muhammed