Emîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâyî’nin, Abdurrahmân-ı Câmî’nin (ö.898/1492) isteği ve Hüseyin Baykara’nın (ö.911/1506) emri ile kaleme almış olduğu eseridir. Farsça Dîvân’ın üç nüshası bulunmaktadır. Müze nüshası, Türk ve İslam Eserleri Müzesi 1952 numaralı nüshadır. Dîbâcesinin sonu ile ilk kasidenin başı eksik olup üç minyatürü vardır, ta‘lik yazı ile yazılmış fakat yazıldığı tarihi ve yeri belirtilmemiştir. Nuruosmaniye nüshası, Nuruosmaniye kütüphanesi, 3850 numarada kayıtlıdır. (Levend 1966:10) Kemâl İbn Mahmûd Taberî tarafından 999/1590 yılında istinsah edilmiştir. Süleymaniye nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa, 632 numarada kayıtlıdır. Müstensihi ve istinsah kaydı belli değildir. Dîvân’ın, Rukneddîn Humâyûnferruh tarafından 1342/1924 yılında Dîvân-ı Emîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâyî adıyla Tahran’da ilk baskısı, 1375/1956 yılında da ikinci baskısı yayımlanmıştır. Bu eserde Tuhfetü’l-efkâr adında bir kaside yer almaktadır. Bu kaside, Nevâyî’nin Emîr Hüsrev-i Dihlevî’nin Bahru’l-ebrâr, Câmî’nin Lüccetü’l-esrâr kasidelerine yazmış olduğu bir naziredir. Dîvân nüshalarında ise kaside sayısı altı adettir. Humâyûnferruh neşrine göre Dîvân, 485 gazel, 1 müseddes, 1 mersiye, 32 kıta, 59 rubai, 10 tarih, 16 tane muammadan oluşmaktadır. Gazellerin 1 tanesi 2 beyit, 5 tanesi 5 beyit, 46 tanesi 6 beyit, 253 tanesi 7 beyit, 27 tanesi 8 beyit, 139 tanesi 9 beyit, 4 tanesi 10 beyit, 10 tanesi de 11 beyittir.

Dîvân’da iki tür gazel dikkati çekmektedir. Bunların ilki; Dîvân’ın önemli bir kısmını oluşturan “tetebbuî” gazellerdir. Bu şiirler, Nevâyî’nin şairleri örnek alıp onların vezin ve kafiyelerini kullanarak yazdığı gazellerdir. Tetebbuî gazellerde Nevâyî, Sadî-i Şîrâzî (ö. 691/1291), Emîr Husrev-i Dihlevî (ö.725/1325), Hasan Dihlevî (ö. 777/1375), Hâfız-i Şîrâzî (ö. 791/1388), Kemâl-i Hocendî, (ö. 803/1400) Mevlânâ Kâtibî (ö. 839/1435), Selman-i Sâvecî (ö. 887/1482), Abdurrahmân-i Câmî, Sultan Hüseyin Baykara gibi şairleri örnek almış, dizelerini onların tarzında kaleme almıştır. Dîvân’a göre Nevâyî, Sa’dî-yi Şîrâzî’den 25 gazel, Emîr Husrev-i Dihlevî’den 33 gazel, Hasan Dihlevî’den 2 gazel, Kemâl-i Hocendî’den 5 gazel, Mevlânâ Kâtibî’den 1 gazel, Selmân-i Sâvecî’den 2 gazel, Abdurrahmân-i Câmî’den 39 gazel ve Sultan Hüseyin Baykara’dan 2 gazel tertib etmiştir. Nevâyî’nin en çok etkisinde kaldığı şair Hâfız-ı Şirâzî’dir zira Dîvân’daki 485 gazelin 231’ini Hâfız’ın tavrında yazmış ve ondan “dünyaya huzur veren gazel şairi” diye söz etmiştir. Dîvân’da bu gazellerin başında “Tetebbu‘-i Hâce Hâfız”, “Tetebbu‘-i Emîr”, “Tetebbu‘-i Mahdûmî-i Câmî” gibi başlıklar bulunmaktadır. Bu başlıklardan nazire söylediği kişiler anlaşılmaktadır. “Tetebbu‘-i Emîr Husrev der Tavr-ı Hâce Hâfız”, “Der Tavr-ı Şeyh Kemâl”, “Der Tavr-ı Şeyh” gibi başlıklar da sevdiği veya beğendiği şairlerin tarzında söylediği gazelleri göstermektedir.

İkinci tip gazeller ise; “ihtirâî” adı verilen, şairin kendi zevki ve özgün tarzıyla yazdığı gazellerdir. Bu gazellerin başında da “muhteri‘” veya “ihtira‘” başlıkları bulunmaktadır. Dîvân’da kime yazıldığı belli olmayan gazeller de vardır. Bunlar da “Tetebbu‘-i Ba‘zî ez-Zurefâ-yi Zemân”, “Tetebbu'-i Ba’zî-i Yârân” gibi başlıklar altındadır.

Nevâyî’nin irfanî ve nasihatvârî gazellerinin yanında âşıkâne gazelleri de yer almaktadır. Bu gazeller, bazen aşkı ve etkilerini ifade ederken, bazen de aşk yolunda çekilen sıkıntıları ve üzüntüleri güzel bir ifade ile dile getirirler. Şiirlerinde Nevâyî, sevgiliye olan sonsuz bağlılık ve sadakatle sevgiliden, onun güzellik unsurlarından bahseder. Hüseyin Baykara’yı övdüğü gazeli de dikkat çekicidir. (Humâyûnferruh 1924: 261). Gazeller, münâcât, hamd ve na‘t ile başlamaktadır ve makta beyitlerinde Nevâyî, Fânî mahlasını kullanmaktadır.

Nevâyî, şekli ve başlığından anlaşıldığına göre, hükümdarın emriyle Câmî’nin "kâşkî" redifli bir gazelini tazmin ederek oluşturduğu tesdîste Sultan Hüseyin Baykara’yı övmektedir. Dîvân’ın tek terkib-i bend şekliyle yazılmış olan şiiri ise “Mersiye-i Hazret-i Mahdum Nûren, Lillâhi Merkadehu” başlığıyla Nevâyî’nin örnek aldığı ve saygı gösterdiği Abdurrahmân-i Câmî’nin ölümünden duyduğu üzüntüyü dile getirmek amacıyla kaleme almış olduğu bir mersiyedir. Dîvân’da yer alan kıtalar, üç veya beş beyitliktir. Çok çeşitli konularda yazılmış olmakla birlikte kıtalarda ahlâkî değerlerden övgülerle bahsedilmekte olduğu görülmektedir. Nevâyî’nin rubaileri ârifâne ve sûfiyâne özellikler göstermektedir. Câmî’nin Baharistan’ında ve Nevâyî’nin Muhâkemetü’l-Lügateyn’inde geçen rubaileri Dîvân’da bulunmamaktadır. Tarihler bölümünde Nevâyî’nin bazı yakın dostları ve arkadaşlarının ölümü üzerine söylediği şiirler yer almaktadır. Bu şiirlerin 7 tanesi 2, bir tanesi 3, iki tanesi de 5 beyitten oluşmaktadır. Dîvân’da, çeşitli isimlere söylenen muammalar ve beyitler de bulunmaktadır. Nevâyî, genel olarak remel bahrinde 190, müctes bahrinde 107, hezec bahrinde 97, muzari‘ bahrinde 67, recez bahrinde 13, mütekârib bahrinde 5, münserih bahrinde 4, hafif bahrinde 2 şiir yazmıştır.

Alî Şîr Nevâyî hakkında pek çok çalışma yapılmıştır. Onun Farsça Dîvân’ı üzerine ise A. Hilal Kalkandelen Ali Şîr Nevâyî ve Farsça Divanının İçerik Açısından İncelenmesi adlı doktora tezi (2004), Alican Güzel de Ali Şîr Nevâyî’nin Farsça Divan’ında ve Garâibü’s-Sıgar Adlı Divanında Bulunan Rubâilerinin Mukayesesi adlı yüksek lisans tezi (2021) hazırlamıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Alî Şîr Nevâyî/Nevâî, Fânî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai