19. yüzyılın önde gelen hattatlarından olup özellikle nesihle yazdığı Kur’ân’larla tanınan Rızâ'nın dinî, tasavvufi manzumelerini ihtiva eden eseri. Şiirlerinde Rızâ mahlasını kullanmakla birlikte şair, hat sanatındaki şöhretine binaen daha çok Hasan Rızâ adıyla tanınmıştır. Halvetîlik’in Şâbâniyye koluna mensup mutasavvıf bir şahsiyet olan Hasan Rızâ’nın hat sanatı dışındaki tek eseri tekke ve tasavvuf geleneğinde oluşturduğu Dîvân’ıdır. Dîvân’da yer alan iki tarih manzumesi, eserin 1309/1891-92’de tamamlandığını bildirse de diğer manzumelerin muhtevası ve sonlarına düşülen tarihler, şairin ömrünün son demlerine kadar şiirle uğraştığını göstermektedir.

Hasan Rızâ’nın İslam dini, tasavvufu ve mensubu olduğu Halvetîlik tarikatının etkisiyle kaleme aldığı manzumeleri tekke ve tasavvuf geleneğinin bir ürünüdür. Şair, eserini oluştururken klasik Türk şiiri geleneği ile birlikte halk şiiri geleneğinden de yararlanmıştır. Bununla birlikte Dîvân’ın ağırlıklı olarak klasik çizgide olduğunu söylemek mümkündür. 186 manzumenin yer aldığı Dîvân’da hece ölçüsüyle yazılmış 1 tarih, 1 muamma ve 6 ilahi dışındaki 178 manzumede aruz ölçüsü kullanılmıştır. Dîvân’da 10’u musammat olan 73 gazel, 3’ü musammat 37 kıt'a, 4 nazm, 33 murabba, 6 muhammes, 2 müseddes, 5 müstezad, 7 kısa mesnevi,11 beyit yer almaktadır. Gazel ve musammatların ağırlıkta olduğu Dîvân’da kimi manzumeler, özellikle bestelenmek üzere kaleme alınmış gibidir. Tevhid, münacat, naat gibi şairin dinî heyecan ve samimiyetini yansıtan içe dönük yakarış manzumelerinin yanında din ve tasavvuf düşüncesini halk arasında yaymayı amaçlayan tebliğ manzumeleri eserde önemli bir yer tutar. Manzumelerde Allah aşkı, Peygamber sevgisi, Âl-i Abâ ile din ve tarikat büyüklerine beslenen sevgi, saygı ve hayranlık, Allah’ın varlığı, tevhid, yaratılış, fena, beka, seyr ü süluk, doğruluk, üç ayların fazileti, Ramazan ayı sevinci, ahlak, nefis terbiyesi, tarikat adabı, nasihat gibi çeşitli konular işlenmiştir. Dîvân’da Halvetîlik’in ikinci piri olarak bilinen Yahyâ-yı Şirvânî (ö. 870/1466) ile Şâbânîlik’in piri Şeyh Şâbân-ı Velî (ö. 976/1569) ve müritlerini öven manzumelerin yanı sıra Muhyiddîn-i Arabî (ö. 638/1240), Abdülkâdir-i Geylânî (ö. 561/1165-66) ve Mevlânâ (ö. 672/1273) övgüsünde yazılmış manzumeler dikkat çeker. Diğer taraftan bireysel olaylara ilişkin kaleme alındığı görülen tarih manzumeleri de şair ve yakın çevresi hakkında bilgi vermesi bakımından önemlidir.

Manzumelerde ayet ve hadis iktibaslarına sıklıkla başvurulmuş, tasavvufi kavram ve terimler ustalıkla kullanılmıştır. Manzumelerin hepsi teknik bakımdan aynı güçte olmasa da bilhassa içe dönük manzumelerde dinî heyecanın samimi bir ruh ve eda ile etkili bir biçimde aktarıldığı da bir gerçektir. Yer yer atasözü, deyim ve halk söyleyişleri ile Eski Anadolu Türkçesine ait arkaik kelimelerin eşlik ettiği manzumeler, genel olarak sade bir dil ve didaktik bir üslupta kaleme alınmıştır. Hasan Rızâ’nın manzumeleri ve şiir üslubu; Yûnus Emre (ö. 720/1320?), Şeyh Ebu’l-Vefâ (ö. 896/1491), Niyâzî-i Mısrî (ö. 1105/1694), Sun’ullâh Gaybî (ö. 1087/1676’dan sonra) ve Seyyid Ahmed Kuddûsî (ö. 1265/1849) gibi Türk tasavvuf şiirinin önde gelen temsilcileri ile benzerlik gösterir. Bazen nazire boyutunu düşündüren bu benzerlikler çoğu zaman ortak kelimeler, yakın anlamlar, ortak tasavvufi düşünce sistemi, öğretici üslup ve açık, anlaşılır bir dil şeklinde kendini gösterir.

Dîvân’ın tespit edilebilen iki yazma nüshası vardır. Bunlardan İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesinde T/2884’te kayıtlı huruf-ı heca tertibindeki nüshada 71, Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümü’nde 3610 numarada kayıtlı alfabetik sıraya göre düzenlenmemiş nüshada 186 manzume bulunmaktadır. Eser, iki ayrı yüksek lisans tezine konu olmuştur (Karaman 2009; Telli 2010).

Şairin biyografisi için bk. “Rıza”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/riza-mdbir