DÎVÂN (FEDÂ’Î)
şiirler
Fedâ'î, Mehmed Dede (d. ?/? - ö. ?/?)

ISBN: 978-9944-237-87-1


XVI. yüzyıl Mevlevi şairlerinden Fedaî’nin tespit edilebilen tek eseri. Fedaî Divanı’nın varlığından söz eden ilk kaynak Keşfü’z-Zünûn’dur (Katip Çelebi 1941: 804). Tezkire-i Şu'arâ-yı Mevleviyye (Genç 2000: 413) ve Semâ-hâne-i Edeb’de (Ali Enver 1309: 185) divanın olup olmadığına ilişkin herhangi bir bilgi verilmemiş; Sefîne’de ise şairin bir divanının olduğu ancak elde bulunmadığı kaydedilmiştir (Sâkıb Dede 1283: II/12).

38 kaside (33 Türkçe, 5 Farsça), 2 bahr-i tavil, 1 müstezad, 251 gazel (240 Türkçe, 11 Farsça), 2 terci-bend (1 Türkçe, 1 Farsça), 4 murabba, 3 muhammes, 1 muaşşer, 86 kıta, 8 rubai, 1 tuyuğ, 1 mesnevi olmak üzere toplam 398 şiir ihtiva eden Divan yaklaşık 6000 beyitten oluşmaktadır.

Fedaî, bahr-i tavîlle şiir yazan ilk divan şairlerindendir. 11 dizelik bendlerden oluşan ve daha çok bir terci-bendi andıran şiiri edebiyatımızda yaygın olmayan bir musammattır. 25 beyitlik müstezâd kaside ise Fedaî’nin yenilik arayışlarının bir göstergesidir (Çakıcı 2005: 209-211).

Fedaî’nin kasidelerinin büyük çoğunluğunu mev‘izeler oluşturmaktadır. Bunlardan bazılarının “Matlabu’l-uşşâk” (210 beyit), “Mirkât-ı Rûh” (278 beyit), “Kasîde-i Salât” (129 beyit) şeklinde adlandırılması; mesneviler gibi tertip edilmesi; yazılış tarihlerinin lafzen veya manen kaydedilmesi, bu şiirlerin bağımsız birer eser olarak tasarlandığını düşündürmektedir. Divan'da mev‘izeler dışında geleneğe uygun olarak tevhid, naat, medhiye türlerinde kasideler de vardır (Çakıcı 2005: 210).

Gazellerde ağırlıklı olarak aşk, tasavvuf, rindlik; ayrıca tevhid, münacat, naat, mersiye, hammamiyye gibi konulara yer verilmiştir. Yarısına yakını müzeyyel olan gazellerin beyit sayıları divan şiiri ortalamasının üzerindedir.

Musammatlar Fedaî’nin tasavvuf temasını daha lirik bir üslupla dile getirdiği şiirlerdir.

Kıtalarda dinî ve ahlaki konuların bir hikâye aracılığıyla işlendiği görülmektedir. Bu şiirler, manzum hikâyecilik açısından önemlidir.

Tarih düşürme geleneğinin edebiyatımızda İstanbul’un fethiyle hızlandığı göz önünde bulundurulacak olursa, Fedaî’nin fetihten yaklaşık yarım yüzyıl sonra yazdığı 11 tarih kıtasının bu gelenek içerisinde önemli bir yeri olduğu söylenebilir.

Fedaî’nin vezin, kafiye, redif gibi konularda başarılı olduğu, hemen her divanda karşılaşılabilecek imale, zihaf gibi vezin kusurları dışında vezni dikkatle kullandığı ve kafiye tekrarına düşmemeye özen gösterdiği söylenebilir. Şairin kimi zaman şiirin biçime dair ögelerini yerli yerinde kullanma uğruna anlamdan ödün verdiği görülmektedir. Örneğin her harfte gazel söyleme çabası onu, özellikle kafiye bulma güçlüğü olan harflerle yazdığı gazellerde, alışılmadık kelimeler kullanmaya zorlamıştır.

Fedaî’nin rindane ve âşıkane tarzda söylediği kimi gazelleri ve musammatlarında hissedilen lirizm dışında, şiirlerinde egemen olan temel öge tasavvufi öğretidir. Amacı, okuyucuları bilgilendirmek, onlara kendi ifadesiyle hakikati, eş‘âr ile iş‘âr (şiirlerle anlatma) etmektir (Çakıcı 2005: 77).

Fedaî; özellikle mev‘ize şiirlerinde, diğer sufi şairlerde de dikkati çeken “hitaplardan”, “sayılardan”, “harf simgeciliğinden”, “nakillerden” yararlanma gibi anlatım yollarına başvurmuş; özellikle zâhir ve bâtınla ilgili “hicâb ehli/irfân ehli, merd-i zâhir-bîn/ dide-i Hak-bîn, hüşyâr/mest, zâhid/rind, ten gözü/cân gözü…” gibi zıtlıklardan yararlanmış; Türkçe arkaik kelimeleri kullanmaya özen göstermiştir.

İki yazma nüshası bulunan Divan’ın tenkitli metni, Bilal Çakıcı tarafından hazırlanmıştır. Bu çalışmada bugüne değin yapılan çalışmalarda Edirneli Ali Balî Çelebi’nin olduğu zannedilen divanın aslında Burdurlu Fedaî Mehmed Dede’ye ait olduğu ispat edilmiştir (Çakıcı 2005).

Şairin biyografisi için bk. "Fedâ'î, Mehmed Dede". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğühttp://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fedai-mehmed-dede 

Eserden Örnekler


Bir murabba‘ın ilk bendi:

sırr-ı Hakk u Mustafâ vü Murtazâ genc-i ‘ulûm

kutb-ı ‘âlem mefhar-i eşrâf-ı keşşâf-ı hümûm

müşterî-tâli‘ ‘utârid-sîret ü beyzâ-kudûm

hazret-i şeyhüm Celâle’d-dîn-i Mevlânâ-yı Rûm     (Çakıcı 2005: 368)


Bahr-i tavil’den 1 beyit:

Ba‘de pâ-bûs u zemîn-bûs u tehâyâ bir iki nükte hoş âdâb ile Sultân-ı Süleymân-sıfat öninde ayag üzre turup söyleyem işitse bu evsâf-ı senâyı

ki cemâlün güneşi tal‘ati envârı münevver kılalı sahn-ı ser-â-perde-i dünyâyı cihân halkına cennet bigi hoş rûşen ü şen gösterüp arturdı safâyı   (Çakıcı 2005: 257)


Gazel:

sad selâm olsun sana iy lutf u cûdun kânı Pîr

İy kemâl-i hayr u ihsân ile halkun cânı Pîr


çok musîbet irmiş işitdüm sana Hak’dan tamâm

hikmet anla iy bu devrün hâl ile Lokmân’ı Pîr


Ya‘nî 'azm itdün k’iresin cem‘ ile ol hazrete

iy iki günlik bu dünyâ dârınun mihmânı Pîr


bildün âhir ol ki virmez varın irmez Hakk’a hep

virdün iy cûd ile cennet bâgınun der-bânı Pîr


hod rızâ virmek sana Hak’dan ne gelse hûdur um

her birine bin 'ivaz iy rahmete erzânı Pîr


mâl ile gerçi ganîsin hâl ile bildük velî

şimdi sensin bu kamu fakr ehlinün sultânı Pîr


bu fakîr ister sizi geh geh ziyâret itmege

kandasın iy halka zâhir Râzık’un ihsânı Pîr


bizde tâkat yok visâle bâri sen uyhuda gel

'arz-ı rûy it iy gönüller derdinün dermânı Pîr


iy Fidâyî’nün ziyâret-gâhı cândan şevk ile

sırr-ı Mevlânâ vü Şems ihvâna ni‘met kânı Pîr (Çakıcı 2005: 436)

Kaynakça


Aksoyak, İ. Hakkı (1999). “Bahr-i Tavil”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Dr. Himmet Biray Özel Sayısı: 438-445.

Ali Enver (1309). Semâ-hâne-i Edeb. İstanbul.

Canım, Rıdvan (1995). Başlangıçtan Günümüze Edirne Şairleri. Ankara: Akçağ Yay.

Çakıcı, Bilal (hzl.)(2005). Fedaî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Duru, Necip Fazıl (2000). Mevleviyane, Şiir Güldestesi. İstanbul: Perşembe Kitapları.

Genç, İlhan (hzl). (2000). Esrar Dede, Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay.

İpekten Haluk, Mustafa İsen vd. (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay.

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu (İKTYDK) (1967). İstanbul.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay. 758.

Mermer, Ahmet (2002). “XVI. Yüzyıl Divan Şairi Fedâyî ve İki Bahr-i Tavîli”. İlmî Araştırmalar (14): 121-129.

Millî Kütüphane Yazmalar Kataloğu/Türkçe Divanlar (MKYK) (2001). Ankara.

Sakıb Mustafa Dede (1283). Sefine-i Nefise fi-Menakıbi’l-Mevleviyye. Mısır.

Yaltkaya, Şerefeddin, Kilisli Rıfat Bilge (hzl.) (1941). Kâtib Çelebî, Keşfü’z-zünûn an-Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn. İstanbul: Maarif Vekaleti Yay.

Atıf Bilgileri


ÇAKICI, BİLAL. "DÎVÂN (FEDÂ’Î)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/divan-feda-i. [Erişim Tarihi: 08 Temmuz 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
2 MÜNŞE’ÂT (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
3 TERCEME-İ CÂMEŞÛY-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Öğr. Üyesi Ozan Kolbaş
Görüntüle
4 KİTÂB-I TÂLİ'-İ MEVLÛD / TÂLİ’-İ MEVLÛD-İ KEBÎR (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Doç. Dr. Himmet BÜKE
Görüntüle
5 HEŞT BİHİŞT / KİTÂBÜ’S-SIFÂTİ’S-SEMÂNİYYE FÎ ZİKRİ’L-KAYÂSIRETİ’L-OSMÂNİYYE (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlîsî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
6 ŞERH-İ MESNEVÎ-İ MA’NEVÎ (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlisî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
7 ŞEHRENGÎZ DER-MEDH-İ CÜVÂNÂN-I EDİRNE / ŞEHRENGÎZ-İ EDİRNE (MESÎHÎ) Mesîhî, Îsâ Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
8 DÎVÂN (ŞÂMÎ) Şâmî, Şâmlıoğlu Mustafâ Bey Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
9 HEFT PEYKER (ABDÎ) Abdî Dr. Öğr. Üyesi ASLI AYTAÇ
Görüntüle
10 CEMŞÎD Ü HURŞÎD (ABDÎ) Abdî Prof. Dr. Adnan Ince
Görüntüle