Mardinli Müftüzâde Ömer Şevkî Efendi’nin Türkçe, Farsça ve Arapça şiirlerini ihtiva eden eseri. Üç divanı içine alan bu şiir külliyatı, üç farklı dille meydana getirildiği için Dîvân-ı Se-zebân şeklinde isimlendirilmiştir. Sebeb-i te’lif başlığı genellikle mesnevilerde görülen bir husus olup divanlarda bulunmaması, bu divanı ayrıca ilginç kılan hususiyetlerdendir. Yine külliyatın Türkçe divan kısmında “İbtidâ-i Kasâid” başlığı altında kasidelerin gazellerden sonra verilmesi alışılmış divan tertibinden farklı olarak esere ayrı bir özellik verdiği söylenebilir. Sebeb-i te’lif başlığı altında (Dîvân vr. 1b-3b) Ömer Şevkî, eserdeki şiirleri kafiyelemek ve vezinlere uydurmak için on yıl uğraştığını ve bu eseri Muharrem 1260’ta yani miladi Ocak 1844’te bitirmeye muvaffak olduğunu zikretmiştir (Yekbaş 2014). Eserin Türkçe divan kısmında geçen “Sâl-i sittîn irişüp ey dil inâbet vaktidür / Bâde-i zühdi mesâğ itmek gerek şimden girü” şeklindeki ifadelerden anlaşıldığına göre eseri şair 60 yaşında kaleme almıştır. Şairin verdiği bu bilgi, kendisinin kaynaklarda zikredilmeyen doğum tarihine de ışık tutmaktadır.

Külliyatın içinde yer alan Türkçe divan kısmında 3 na’t, 249 gazel, 5 kaside ve bir tahmis bulunmaktadır. Sadece gazellerden oluşan Farsça divanda 253 manzume bulunmaktadır. Bunlardan 7’si Farsça-Arapça mülemma, 1’i ise Arapça olarak kaleme alınmıştır. Külliyatın Arapça divan kısmında ise yine sadece gazellerden oluşan 103 manzume yer almaktadır. 

Sufİ bir şair olarak bilinen Şevkî, Türkçe divanındaki manzumelerinde dünyaya bağlanmama, dünyevi istek ve arzulardan arınma, kalpte Allah sevgisinden başka bir sevgiye yer vermeme gibi konuların yanı sıra, aşk, şarap, sevgili; aşk acısı, gam, keder ve tabiat tasviri gibi konuları işlemiştir (Çalka 2007: 67). Bunların yanı sıra başta Hz. Muhammed’e olmak üzere diğer tüm peygamberlere duyduğu sevgiyi terennüm ettiği çok sayıda manzumesi bulunmaktadır. Bu manzumeler arasında özellikle Hz. Muhammed’e duyduğu aşkı terennüm ettiği “yâ Muhammed Mustafâ” redifli na’ti, en dikkat çeken şiirlerindendir (Yıldırım 2020). Türkçe divanında özellikle Fuzûlî (ö. 1556), Bağdatlı Rûhî (ö.1606) ve Nâbî’nin (ö. 1712) bazı manzumelerine nazire olarak yazdığı birçok manzume bulunmaktadır. Ayrıca Nâbî’nin meşhur “kalmamış” redifli manzumesine tahmis yazması Şevkî’nin bu şairlerden etkilendiğinin ve onların yolundan gitmeye çalıştığının açık delilidir (Çalka 2010: 55-57).

Farsça şiirlerinin büyük çoğunluğunda dinî ve tasavvufi konuları işleyen Şevkî, bu konuların yanında, beşeri aşk, şarap, sevgili, tabiat, dünya hayatının faniliği gibi konuları işlemiş; toplumsal konulara neredeyse hiç yer vermemiştir. Farsça manzumelerinde özellikle Fars edebiyatının meşhur şairlerinden Sa‘dî ve Hâfız’ın etkisinde kaldığını açıkça belirtmiştir. Hatta kendisinin şairlikte Hâfız’dan geri kalmadığını vurgulamış ve Hâfız’ın şiirlerine nazireler yazmıştır. (Bektaş 2016: 25-26, 72).

Eserin Arapça divan kısmında ise genel olarak beşeri aşkı işleyen Şevkî, sevgiliden, rakipten ve ayrılıktan şikayeti, feleğin talihsizliği ve ayrılık acısının verdiği ıstırabı konu edinmiştir. Divan'ın Arapça kısmında yaşının ilerlediğini ve hayatının aşkın peşinde koşarak heba olduğunu, ömrünün sevgiliden ayrı olarak elinden uçup gittiğini birçok defa zikretmiştir.

Dîvân’ın iki nüshası bilinmektedir. Dîvân-ı Se-zebân adıyla kaydedilmiş olan birinci nüshası, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu’nda 7928 demirbaş numarasıyla (1b-84a varaklar arası Türkçe, 85b-154b arası Farsça, 155a-188a arası ise Arapça divandır.) kayıtlıdır. Dîvân’ın ikinci nüshası ise İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Manzum Eserler Bölümü’nde 235 demirbaş numarasıyla (1b-68a varaklar arası Türkçe, 68b-123a arası Farsça, 123b-149a arası ise Arapça divandır.) kayıtlıdır (Bektaş 2016: 38-40). Her iki nüshada da eserin hemen başında “Mardin sâkinlerinden Mardin müftisi Es-Seyyid Ömer Şevkî Efendinüñ te’lif eyledüği Se-Zebân Dîvânıdur” ibaresi mevcuttur. Dolayısıyla bu eseri üç farklı divan şeklinde değil de Dîvân-ı Se-zebân adıyla üç dilden teşekkül etmiş şiirlerin bir arada sunulduğu yani üç divanın birleştirildiği tek eser/külliyat olarak algılamak gerekir. Zira Dîvân-ı Se-zebân’ın her iki nüshasının başında kaside nazım şekliyle söylenmiş olan sebeb-i te’lif bölümü bunu teyit eder hükmündedir. Türkçe divan üzerinde yüksek lisans tezi (Kanmaz 2010); Farsça divan üzerinde ise doktora tezi (Bektaş 2016) hazırlanmıştır. Arapça divan üzerinde ise henüz bir bilimsel çalışma yapılmamıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Şevkî, Ömer Şevkî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sevki-omer-sevki