Behce-i Letâif ve Lehce-i Maârif, Kilisli Aşkî Mustafa b. Ömer’e (d. 1200-1204/1785-1789 - ö. 1288-1294/1871-1877) mesnevîlerini, dîvânını ve tarih manzumelerini içeren külliyatın adıdır. Bu külliyatın biri Dîvân-ı Fevâidu’l-Uşşâk ismiyle Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Bölümü’nde (HM); biri İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi’nde (TA) ve diğeri Yapı Kredi Semet Çifter Araştırma Kütüphanesi’nde (YK) olmak üzere üç nüshası vardır. Eser ilk olarak H. 18 Recep 1274 / M. 4 Mart 1858 tarihinde (TA nüshası) Mehmed Salih Efendi tarafından temize çekilmiş ve adı Dîvân-ı Behce-i Letâif ve Lehce-i Maârif şeklinde yazılmıştır. Eser aynı müstensih tarafından H. 1275 yılında YK nüshası ve H. 1284 yılında HM nüshası iki kere daha istinsah edilmiştir.

Külliyatın hacmi aynı müstensih tarafından istinsah edilmiş olmasına rağmen nüshalara göre bazı farklılıklar arz etmektedir: TA nüshası, tâlik yazıyla 258 yaprakta 17 satır üzere yazılmıştır. YK nüshası da tâlik yazıyla 289 yaprakta 19 satır üzere yazılmıştır. En son istinsah edilen HM nüshası ise nesih yazıyla 300 yaprak olup 15 satır üzere yazılmıştır. Külliyatın üç nüshasının da mukaddimesi TA nüshasındaki mukaddime tarihi hariç aynıdır. Ancak, HM. nüshasının mukaddimesinde kırmızı mürekkeple yazılması gereken Behce-i Letâif ve Lehce-i Maârif ifadesinin yeri sehven boş bırakılmıştır. Bu hata da başka bir hataya sebep olmuştur.

YK nüshasının sonunda müstensih Mehmed Salih Efendi’nin, eserin istinsahına tarih düşürdüğü (H. 1275) bir manzume yer almaktadır. Bu manzume aynıyla HM nüshasının da sonunda yer alır. Sadece YK nüshasında rakamla 1275; HM nüshasında ise, H. 1284 yazmaktadır. Bu manzumenin başlığı ‘Târîh-i Beste Kitâb-ı Berâ-yı În Dîvân-ı Fevâidu’l-Uşşâk’ şeklindedir. Bu başlıktan hareketle Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmud Efendi Bölümündeki nüsha (HM) “Dîvân-ı Fevâidu’l-Uşşâk” adıyla, farklı bir esermiş gibi kaydedilmiştir. Sırasıyla Dîvân-ı Behce-i Letâif ve Lehce-i Maârif (TA nüshası), Behce-i Letâif ve Lehce-i Maârif (YK nüshası) ve Dîvân-ı Fevâidu’l-Uşşâk (HM nüshası) olarak isimlenen bu külliyatın adının Behce-i Letâif ve Lehce-i Maârif olması kabul görmüştür.

Aşkî Mustafa Efendi’nin bu külliyatının en temiz ve en son istinsah edileni HM nüshasıdır. YK nüshası, külliyatın sonundaki tarih manzumeleri ve bazı gazeller açısından HM nüshasından daha hacimli olsa da YK ve TA nüshalarında beyit eksiklikleri ve beyitlerin birbirine karıştırıldığı görülür. YK nüshasında çoğu zaman yazarken unutulmuş bazı beyitler sayfa kenarlarına iliştirilmiştir. Külliyatın içinde yer alan dîvân, mürettep dîvânların genel özelliklerini taşımaktadır. Dîvân’ın sonunda ise tarih manzumeleri ve takrizler yer almaktadır. Bu tarih manzumeleri ve takrizler YK nüshasına göre HM nüshasında az sayıdadır. İlk istinsah edilen TA nüshasında ise takriz ve tarihlerin sayısı birkaç tanedir. Ayrıca YK nüshasında yer alan bazı gazeller ihraç edilmiş ve HM nüshasına alınmamıştır. Bu bağlamda müellif hayatta iken Dîvân’ında bazı değişiklikler yaptığı göze çarpmaktadır. Dîvân kısmında 557’si gazel ve 86’sı tarih olmak üzere toplam 757 manzume yer almaktadır.

Aşkî’nin Behce-i Letâif ve Lehce-i Maârif adlı eseri, müstensih Mehmed Salih Efendi tarafından temize çekildikten sonra, yazılan tarih manzumeleri ve takrizlerle birlikte tekrar istinsah edilme gereği duyulmuş ve bazı şiirler eklenip bazıları da külliyattan çıkarılmıştır. Her ne kadar en hacimli nüshanın YK nüshası olduğu aşikâr olsa da şairin hayatta iken şiirleri arasında tasarruf sahibi olması kaçınılmazdır. Oldukça temiz olan ve H. 1284’te istinsah edilen HM nüshası muhtemelen Aşkî Mustafa Efendi’ye H. 1284’te dönemin padişahı Sultan Abdülmecid tarafından maaş tahsis edilmesinin de vesilesidir. Nitekim Aşkî Mustafa Efendi geçim sıkıntısı yaşadığı bir dönemin sonunda H.1257 yılında İstanbul’a gelmiş ve Sultan Abdülmecid ile görüşmüştür. Bunun neticesi olarak da Sultan Abdülmecid, Aşkî’ye Medine tarihine ilişkin bir eser yazılması gerektiği lüzumunu belirtmiş, eserin yazımından önce ve yazımı sırasında Aşkî Efendi’ye çeşitli hediyeler ve ücret ödenmiştir. HM nüshası bu bağlamda Sultan’a takdim edilen Medine Tarihi’ne dair eserin (Ta’tirü Ercâi’d-Devleti’l-Mecîdiyye bi-Tîbi Ahbâri Beledi Hayri’l-Beriyye) yazı hattını estetik unsurlarını barındırmaktadır. Bu noktadan bakıldığında külliyata tekrar çeki düzen verilmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Aşkî’nin Dîvân’ı üzerinde Melek Bıyık Yapa tarafından hazırlanmış bir doktora tezi bulunmaktadır. İlgili doktora tezinde şairin hayatı ve eserleri üzerinde aktarılan bilgiler Mehmet Şamil Baş'ın Vahdetnâme ile ilgili tezindeki bilgilerden aynen aktarılmıştır (Baş, 2007).

Şairin biyografisi için bk. “Aşkî, Mustafa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/aski-mustafa