Şeyyâd Hamza'nın Sultan Mahmûd ve bir derviş örneğinde madde ve manayı mukayese ettiği kısa mesnevisi. Eser 79 beyitten müteşekkil olup, aruzun remel bahrinin "fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün" kalıbıyla yazılmıştır. 

Manzumeye kısa bir münacatla başlayan şair, Tanrı'ya ulaşmak için nefsi öldürmenin gerekliliğinden bahseder ve hikâyesini bu fikir üzerine kurar. Sultan Mahmûd, maiyyeti ve nedimi Ayâs'la ava çıktıkları bir gün yolda bir derviş ile karşılaşır. Dervişin yanında Allah'ın kendisini çok sevdiği için böyle büyük bir saltanat verdiğini söyleyerek övünür. Sultan, Allah katında daha makbul olduğunu, bu yüzden ona çok mal ve davar verildiğini, her istediğine ulaştığını, dilediğini güldürüp dilediğini öldürdüğünü, en iyi yiyecekleri yiyip en güzel elbiseleri giydiğini, binlerce kulu olduğunu, herkesin onun için dua ettiğini anlatır. Ona göre derviş kapıdan kapıya gidip dilenerek ve sadakayla geçinmektedir. Konuşma sırası dervişe gelince o da bu kadar saltanatın mezara girince hiç bir anlamı kalmayacağından, öbür dünyanın acımaz yanlarından söz eder. Sultan Mahmûd'un altınının çok ve padişahlığının ulu olmasına rağmen sözlerinin makul olmadığını ifade eder. Ölünce mezarda vücuduna yılan ve çıyan üşüşecek, Allah zebanilerine emredince onu cehenneme götürecekler, nefsi sultanı zebun edecektir. Nefis iti sultanın üzerine binmiştir. Derviş ise nefsin üstüne binmiş, nefis miskin olup o ve benzerlerinden kaçmıştır. Derviş ya da sultan olsun herkesin gideceği yer aynıdır. İkisi de dokuz arşın kefene bürünecektir. Her nefsin ölümü tadacağı unutulmamalıdır. Şair metnini malı olanların zekat vermesi gerektiği nasihati ile sona erdirir.

İnsanın nefisle mücadele etmesi gerektiğinin ve mananın maddeye olan üstünlüğünün vurgulandığı mesnevide yer yer aruz kusurlarına da tesadüf edilmektedir. Sadeddin Buluç'a göre muhtevası itibarıyla metin Şeyyâd Hamza'nın olgunluk çağı mahsullerinden olmalıdır (1968: 247).

Sadeddin Buluç, eserin metnini bir incelemeyle birlikte ilim âlemine tanıtmıştır (1968). Osman Yıldız ise manzumedeki filler üzerine çalışmıştır (2007).

Şairin biyografisi için bk. "Şeyyâd Hamza". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyyad-hamza