Mehmed Rif`at'ın eseri. “Cevahir-i Caharyâr ve Emsal-i Kibar”, Mehmed Rif`at tarafından ilk önce “Tercüme-i Cevahir-i Caharyâr” adıyla ve edibin kendisinin “Mecamiü’l-Edep” adlı eserinin dördüncü cildini oluşturacak çeviri kitaplardan biri olarak hazırlanmıştır. Fakat sonradan, yazar tarafından birtakım emsal-i kibarların da eklenmesiyle “Hazine-i Hikemiyat” başlığı altında toplanması düşünülen bir dizinin içine alınmıştır. “Hazine-i Hikemiyat” dizisi içinde bununla birlikte on iki kitap bulunması tasarlanmış; fakat -tespit edilebildiği kadarıyla- bunlar içinde yayımlanabilen tek kitap “Cevahir-i Caharyâr ve Emsal-i Kibar” olmuştur. O da yazarın ölümünden sonra kızı Ganimet'in girişimleriyle gerçekleşebilmiştir.

Mehmet Rıfat’ın ölümünden sonra eseri yayıma hazırlayan kızı Ganimet, baş taraftaki “İade”de kitabın yazılma şekli ve sebebiyle yayımlanma süreci hakkında şu bilgiyi verir: “Merhum pederim Halep’te menfasında yaşamakta iken afiyette bulundukça gününün muayyen saatlerini umumun istifadesini mucip olacak dinî, edebî, hikemî, fennî asar tertibiyle imrardan pek büyük zevk hissederdi. Ne çare ki mevcuda getirdiği asarın devr-i elim-i sabıkada tab`ından naümit bulunduğundan ancak mahdumum Muzaffer’in mütalâa ve istifadesine maruz kalmak üzere kâffesini ona yadigâr bırakarak irtihal-i dar-ı naim eyledi. Hamt olsun yine onun meslektaşları sayesinde şu devr-i mesuda nail olabildik. İşte bugün o sayede merhum-ı mağfurun en muazzez arzusunu ifa ile ruhunu şada mazhar olabileceğimden dolayı dünyanın en büyük saadetine nail oluyorum.” (Mehmed Rif`at 1327: 4).

Kapakta “İşbu hulefâ-yı raşidin efendilerimizin hikemiyat-ı celîleleriyle birçok kelâm-ı kibarı camidir.” ibaresiyle tanıtılan eser, yazarın ifadesine göre esas itibarıyla Reşit Vatvat’ın dört halifenin özlü sözlerini topladığı, “Es-Sıddîk İle’s-Sıddîk min Kelâmi Ebu Bekir’s-Sıddîk”, “Efdalü’l-Hıtâb min Kelâmi Ömer bin El-Hattâb”, “Ünsü’l-Lehfân min Kelâmi Osman bin Affan”, “Matlabı Külli Tâlib min Kelâmi Ali bin Ebî Tâlib” adlı eserlerin çevirisidir. Bununla birlikte gerek “Hazine-i Hikemiyat” dizisine mahsuben yazılan “Mukaddime”deki, gerekse bu esere mahsuben yazılan “Mukaddime”deki ifadelerden anlaşıldığına göre kitap aynen çeviri olmayıp cümlelerin anlamları bozulmayacak şekilde bazı değişiklikler yapılmıştır. Ayrıca kitabın son bölümü “Emsal-i Kibar”daki özlü sözler, Reşit Vatvat’ın adı geçen eserinden alınmayıp Mehmet Rif`at’ın Arapça eserleri çevirme işiyle uğraştığı dönemlerde tesadüf ettiği emsal-i kibarlardan oluşmaktadır. Bunu için “Cevahir-i Caharyâr ve Emsal-i Kibar” Mehmet Rif`at’ın Reşit Vatvat’tan çevirdiği bir eser değildir. Büyük oranda adı geçen kişinin değişik eserlerinden faydalanılmış olmakla birlikte Mehmet Rif`at’ın derlediği, telif-tercüme karışık bir eser olarak kabul edilmelidir. Kitap, Mehmet Rıfat’ın kızı Ganimet’in “İfade” başlıklı yazısı ile Mehmet Rıfat’ın kaleme aldığı “Mukaddime-i Hazine-i Hikemiyat” ve “Cevahir-i Caharyâr ve Emsal-i Kibar”a mahsuben yazdığı “Mukaddime”den sonra “Fasıl” adı verilen beş bölümden oluşmaktadır:

“Es-Sıddîk İles’-Sıddîk min Kelâmî Ebu Bekrissıddîk” başlıklı “Fasl-ı Evvel”(s.17-29)de Hz. Ebu Bekir’in elli beş veciz sözü ve bunların Türkçe çevirileri, “Efdalü’l-Hıtâb min Kelâmi Ömer bin El-Hattâb” başlıklı “Fasl-ı Sanî”(s.30-44)de Hz. Ömer’in altmış beş veciz sözü ve bunların Türkçe çevirileri, “Ünsü’l-Lefhan min Kelâmi Osman bin Affân” başlıklı “Fasl-ı Salis”(s.45-55)te Hz. Osman’ın kırk beş veciz sözü ve bunların Türkçe çevirileri, “Matlubı Külli Tâlib min Kelâmi Ali bin Ebî Tâlib” başlıklı “Fasl-ı Rabi”(s.55-70)de Hz. Ali’nin seksen beş veciz sözü ve bunların Türkçe çevirileri, “Emsal-i Kibar” başlıklı “Fasl-ı Hamis”(s.71-97)te de yüz otuz emsal-i kibar ve bunların Türkçe çevirileri bulunmaktadır.

Dine, edebe, bilime, toplumsal yaşayışa ait veciz söz ve emsal-i kibarların bulunduğu beş faslın sayfa sayılarından ve her fasıldaki sözlerin adedinden de anlaşılacağı gibi son fasıl kitabın en hacimli kısmıdır. Bu fasıldaki sözlerin bir kısmı Türkçede bilinen ve söylenegelenlerdir.

Müellifin biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed