Asıl ismi Sultan Ahmed olan Hazînî tarafından Sultan III. Murad’ın emriyle yazılmış, Yesevîlik âdâbı ile Yesevî büyüklerinin menakıbını konu edinen Türkçe-Farsça karışık bir eser. İlk defa, Fuat Köprülü’nün 1919 tarihinde neşredilen Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar isimli eseriyle gün yüzüne çıkan Cevâhirü’l-Ebrâr, Hoca Ahmed Yesevî’nin menkıbevi hayatı ile ilgili bilgiler ihtiva etmektedir.

Bilinen tek nüshası İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü’nde 3893 numara ile kayıtlı olan ve 162 varaktan oluşan eserin 111 varağı Türkçe, kalan kısmı ise Farsçadır. Eserin sebeb-i telifinde Hazînî, Yesevîlikle ilgili çocukluğundan beri malumat topladığını, bu bilgiler için hem yazılı hem sözlü kaynaklardan faydalandığını, eseri III. Murad’ın emriyle yazdığını, yaptığı işin mükemmel olmadığını ve bunu şöhret için yapmadığını vurgulamaktadır.

Eserde bir tertip usulü bulunmamakta, bilgiler okuyucuya dağınık bir şekilde sunulmaktadır. Hazînî’nin eseri plan fikrinden mahrumdur. Osmanlı sahasında yazılan eserlerde umumiyetle görülen konu disiplini, muhtevayı bâb ve fasıllar hâlinde verme bu eserde söz konusu değildir. (Okuyucu ve Kaçar 2014: 39) Eserin iki ana konusunu teşkil eden Yesevî adabı ve Yesevî büyüklerinin menakıbı iç içe ve karışık bir şekilde ele alınmaktadır.

Eserde, halvetin anlamı ve gereği, azaların abdesti ve vücut organlarının temizliği, azaların orucu, şeyhe mutlak bağlanma gereği, zikir türleri ve zikir âdâbı, vücudu oluşturan maddelerin ahlak üzerindeki etkileri, manevi mertebelerin tarifi, şeyhe mutlak itaat gereği, şeyhe halife olacak kişilerin özellikleri, Yesevîlik silsilesi, halvet ve çile âdâbı, sema türleri ve âdâbı, Hoca Ahmed Yesevî ve kerametleri, şeyhlik âdâbı, dervişlik âdâbı, tarikatın şartları, manevi nurlar ve özellikleri, evliyaların farklı manevi makamları, değerleri ve özellikleri, Şeyh San’an hikâyesi, tek ve yaşayan bir şeyhe bağlanma gereği, tarikatın dört şartı gibi konu başlıkları yer almaktadır.

Eserde Hızır aleyhisselâma da yer verilmiş, onunla ilgili halk inanışları ve hurafeler zikredilmiştir. Cevâhirü’l-Ebrâr’da en fazla yer alan zâtlar Hoca Ahmet Yesevî ile Hazînî’nin şeyhi Seyyid Mansûr el-Belhî sümmel-Hisari ve’l-Buharî’dir. Hazînî, eserinin son kısmını Seyyid Mansur’un hayat hikâyesi ve kerametlerine ayırarak kendisinin ve şeyhinin bağlı bulunduğu Zengî Ata silsilesini de vermektedir.

Hazînî’nin eserinde dönemine ilişkin sosyal eleştirilerin izlerini görmek de mümkündür. Örneğin yazar, tarikatın şartları bölümünde bu şartları mekân, zaman, ihvân ve rabt-ı sultan olarak saymaktadır. Ona göre mekân, sağlam ve imkânları olan bir yer olmalı, zamanın hadise ve sıkıntılarından emin olunmalıdır. Üçüncü şart olan ihvân, birlikte terakki edilecek kardeşleri ifade etmektedir. Hazînî’ye göre en önemli ve diğerlerini tamamlayan dördüncü şart ise padişahla irtibatlı olmaktır. Bu şartları sıraladıktan sonra Hazînî, akıl ve insaf sahibi kimselerin de açıkça görebileceğini söyleyerek kendi zamanındaki sorunlara değinmekte, bu şartların, bilhassa rabt-ı sultanın yani padişahla irtibatta olma şartının, eksik ve zor olduğunu vurgulayarak eleştirilerini dile getirmektedir. (Okuyucu ve Kaçar 2014: 146-150)

Cevâhirü’l-Ebrâr, dil ve imla özellikleri açısından çeşitlilik göstermekte, eserde hem Doğu hem de Batı Türkçesinin izlerine rastlanmaktadır. Bu durum yazarın memleketi ile eserin yazılış sahalarının farklı oluşuyla izah edilebilir. (Okuyucu ve Kaçar 2014: 47)

1993 yılında Nihat Azamat tarafından eserle ilgili ansiklopedi maddesi yazılmış ve Fuad Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar’ı yazarken büyük oranda bu eserden faydalandığına dikkat çekilmiştir (Azamat, 1993: 432). Cevâhirü’l-Ebrâr, 1995 yılında Cihan Okuyucu tarafından inceleme ve metin olarak neşredilmiş, 2014 yılında ise Cihan Okuyucu ve Mücahit Kaçar tarafından metin neşrine dil içi çevirisi de eklenerek güncellenmiş ve yeniden yayınlanmıştır. Ayrıca eserdeki hadislerle ilgili 2001 yılında Veli Atmaca, ayetlerle ilgili ise 2016 yılında Şükrü Maden tarafından makale çalışması yapılmıştır.

Müellifin biyografisi için bk. "Hazînî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hazini