Cem Sultân'ın aşk hikâyesi muhtevalı eseri. Eser üzerinde çalışmalar yapılmadan önce, kaynaklarda bu mesnevinin yazılış tarihi ve adı ile ilgili olarak, nüshaların görülmemesinden kaynaklanan yanlış ve farklı bilgiler yer almaktaydı. Ancak metnin Sebeb-i Nazm ve Hâtime bölümlerindeki beyitler bu tereddütleri gidermiştir. Cem Sultân, söz konusu beyitlerde eserinin ismini Âyât-ı Uşşâk koyduğunu, bu ismi oluşturan harflerin (ebced hesabıyla) metnin yazılış tarihini (883/1478) verdiğini ifade etmektedir. Cemşîd ü Hurşîd’in ise eserin lakabı olduğunu, Selmân-ı Sâvecî’den tercüme ettiği mesneviyi babası Sultân Mehmed'e ithaf ettiğini belirtmektedir (İnce 2000: VIII, 76, 77, 398, 399).

Eserin tamamı 5374 beyittir. Ana metinde ve başta yer alan mesnevi biçimindeki münacat, na’t, medhiye manzumelerinde aruz vezninin "mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün" kalıbı, diğerlerinde ise 10 ayrı kalıp kullanılmıştır. Metinde çok olmamakla birlikte zaman zaman vezin kusurları görülmektedir. Kitabın hikâye kısmından önce -bir kısmı kaside, gazel, bir kısmı da mesnevi nazım şekliyle kaleme alınmış- 2 münacat, 4 tevhid, Tanrı’yı anmanın faziletleri, kelime-i tevhid ve nasihat konulu birer manzume, 2 na’t, bir miraciye, Peygamber’den şefaat dileği konulu bir manzume, Hz. Ebubekir için 2, Hz. Ömer 2 , Hz. Osman için bir, Hz. Ali için 2, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Hz. Hamza ve Hz. Abbâs birer, Fâtih Sultân Mehmed için 2 medhiye bulunmaktadır.  Bunların toplam beyit sayısı 1039’dur. Ayrıca hikâye içinde kahramanların dilinden söylenmiş 49 gazel, başlıkları rubai olmasına rağmen rubai olmayan iki beyitli 6 nazm, 5 kıt’a, 1 tercî-i bend, 1 kaside ve 1 murabba yer almaktadır. Mesnevideki kaside ve gazellerle bir tercî-i bendin, ufak tefek değişikliklerle Cem Dîvânı’nda da mevcut olduğunu belirtmek gerekir (İnce 2000: XXXIII-XXXVI; Ersoylu 1981: 29-268).

Aşk ve ayrılık temalı bir hikâye olan Cemşîd ü Hurşîd’in olay örgüsü ana hatlarıyla şöyledir: Adaletiyle ünlü Çin hakanı Fağfûr Şâh’ın şehzadesi Cemşîd, rüyasında güzel bir kız görerek âşık olur. Bütün ülkede bu kızı ararlarsa da bulamazlar. Çin ülkesinde Mihrâb adlı pek çok ülke gezmiş, hünerli, hem tacir hem ressam bir bilge kişi vardır. Gezdiği yerlerde gördüğü güzellerin resimlerini yapmıştır. Cemşîd, Mihrâb’ı çağırtır, resmini yaptığı güzelleri sorar. Mihrâb, şimdiye dek gördüğü en güzel kızın Rum kayserinin kızı Hurşîd olduğunu belirterek onun ipek üzerine yaptığı bir resmini Cemşîd’e gösterir. Cemşîd resmi görünce rüyasına giren güzelin bu kız olduğunu söyler. Rüyasını anlatır ve Mihrâb'dan kendisini sevdiğine götürmesini rica eder. Mihrâb yolun uzun ve tehlikelerle dolu olduğunu belirtse de Cemşîd ikna olmaz. Anne ve babasının bütün itirazlarına rağmen izinlerini alır. Cemşîd Mihrâb’ı da yanına alarak hakanın hazırladığı kafile ile yola çıkar. Olağanüstü varlıklarla mücadele ederek tehlikelerle dolu kara ve deniz yolculuklarından sonra Rum ülkesine varırlar. Cemşîd, Mihrâb’ın da yardımlarıyla Rum kayserinin sarayına girerek kendini kabul ettirir. Hurşîd ile evlenerek Çin’e dönerler. Hikâyede anlatılan olaylar gerçek ve geniş bir coğrafyada geçer. Ancak yer yer mekân tasvirleri yapılsa da zamana ve mekâna bir masal atmosferi hâkimdir. Eser, kendisiyle aynı grupta yer alan diğer mesnevilerle kişiler, olaylar, zaman ve mekân ile motifler açısından ortak özellikler göstermektedir (Ünver 1986: 456-7).

Cemşîd ü Hurşîd, ilk olarak İran edebiyatında Selmân-ı Sâvecî tarafından yazılmıştır. Klasik Türk edebiyatında da Ahmedî, Cem Sultân, Abdî ve Hubbî aynı konuda eserler kaleme almışlardır. Bu eserlerin tümünde Selmân-ı Sâvecî’nin mesnevisi esas alınmıştır. Ancak bunlar tam bir tercüme olmaktan ziyade, genişletilmiş yapılarıyla telif-tercüme olarak tanımlanabilecek niteliktedir. 

Eserin Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, nu. 18464 ve Kütahya Vahit Paşa Kütüphanesi, nu. 1666'da olmak üzere iki yazma nüshası bulunmaktadır. Cemşîd ü Hurşîd ilk olarak Kütahya Vahit Paşa Kütüphanesi 1666 numaralı nüshaya dayanılarak tanıtılmıştır (Okur 1958: 84). Daha sonra Cahit Öztelli mesnevinin diğer nüshasıyla ilgili bir yazı kaleme almıştır (1972). Eser, Adnan İnce tarafından yayımlanmıştır (2000).

Şairin biyografisi için bk. “Cem Sultân”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cem-sultan