Türk dili ve edebiyatının yazılı ilk eserlerinden biri.

II. Köktürk Devleti’nin dördüncü hükümdarı Bilge Kağan’ın oğlu Tengri Kağan tarafından 732 yılında yazdırılmış ve diktirilmiştir. 

II. Köktürk Kağanlığı’nın dördüncü hükümdarı Bilge Kağan, babası İlteriş Kağan öldüğünde henüz sekiz yaşındaydı ve yaşı devleti yönetecek kadar büyük olmadığı için töre gereği amcası Kapgan Kağan tahta çıkmıştı. Kapgan Kağan’ın töre gereğince tahta çıkması, Bilge Kağan’ın kardeşi anısına yazdırıp diktirdiği Köl Tegin yazıtında ifade edilmiştir.

Törög kazganıp uça barmış kangım kaganka başlayu baz kaganıg balbal tikmiş ol töröde üze eçim kagan olurtı (Yasaları kazanıp (sonsuzluğa) uçup gitmiş. Babam kağana ilk önce Baz Kağan’ı balbal (olarak) dikmişler. Yasalar gereğince amcam kağan tahta oturdu.) (Köl Tegin yazıtı doğu yüzü 16. satır)

Kapgan Kağan tahtta iken Bilge Kağan’ın on dört yaşında Tarduşların başına şad uvanıyla atandığı, yazıtın doğu yüzü 15. satırından anlaşılmaktadır: Tört yegirmi yaşımka tarduş bodun üze şad olurtum “on dört yaşımda Tarduş halkına şad (olarak) atandım.” Tengri Kağan tarafından yazdırılan kendi yazıtından edinilen bilgiye göre, Bilge Kağan, on dokuz yıl şad, on dokuz yıl kağanlık yapmıştır.

Men tokuz yegirmi yıl şad olurtum toku[z yegir]mi yıl kagan olurtum (Ben on dokuz yıl şad olarak görev yaptım. On dokuz yıl kağan olarak tahtta kaldım.) ( Bilge Kağan yazıtı güney yüzü 9. satır)

Kapgan Kağan 716 yılında öldürülünce yerine Kapgan’ın oğlu İnel Kağan’ın tahta geçme girişimleri ve kısa bir süre kağanlık yapması Köl Tegin’i öfkelendirmiş, İnel Kağan ve maiyetindekileri ortadan kaldırıp ağabeyi Bilge’yi tahta oturtmuştu. Bilge Kağan’ın Tonyukuk’un kızı ile evli olması, Tonyukuk’un Köl Tegin’in öfkesinden kurtulmasının nedeni olarak gösterilmektedir. Dolayısıyla Tonyukuk’un Bilge Kağan’ın kayınpederi oluşu, Köl Tegin tarafından canının bağışlanmasına vesile olmuş, yönetimden el çektirilmiş ve kendi boyuna geri gönderilmiştir. Türk devlet geleneğinin bu tarz iç çatışmalar ile taht kavgalarından hoşlanmıyor olmasından dolayı bu konu hakkında her üç yazıtta da tek kelime edilmemiş, üstü kapalı olarak Bilge Kağan ile Tonyukuk, iğneleyici cümlelerle birbirlerine göndermede bulunmuştur.

716 yılında kardeşi Köl Tegin’in yardımıyla tahta çıkan Bilge Kağan, Çinlilerin aktardığı bilgiye göre 734 yılında maiyetinde bulunan Meilu Çor (梅錄啜) adlı bir kimse tarafından zehirlenerek öldürülmüştür. Bilge Kağan’ın ölüm tarihi it yılının 10. ayının 26. günü olarak verilmiştir. On iki hayvanlı takvim marifetiyle verilen bu tarih, 25 Kasım 734’e denk gelmektedir. Buna göre; 684 yılında doğmuş olan Bilge Kağan 734’te öldüğünde elli yaşında idi. Küçük oğlu Tengri Kağan tarafından yazdırılan ve diktirilen Bilge Kağan yazıtı, 3,75 m. yüksekliğindeki Köl Tegin yazıtından birkaç cm. daha yüksek olup yazıtın doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15’er satır bulunmaktadır.

Yazıtın hem Türkçe yüzleri hem de Çince yüzü, taştaki tahribat ve harflerdeki aşınma nedeniyle Köl Tegin yazıtından daha kötü durumdadır. Üç parça olarak kırık vaziyette duran yazıt, 2001 yılında Koşo-Çaydam Gölü yakınlarında Türkiye Cumhuriyeti tarafından yaptırılan depo-müzeye taşınmış ve burada birleştirilmek suretiyle 2001 yılında yeniden ayağa kaldırılmıştır. Depo-müzeye sonradan modern bir müze görünümü kazandırılarak Orhun Müzesi adı verilmiş olup hâlen Köl Tegin yazıtı ile birlikte aynı müzede koruma altındadır.

Çince bölümünün 19 Ağustos 735 tarihinde tamamlandığı ve Türkçe bölümlerin ise 34 günde yazıldığı bilgisinden hareket edildiğinde yazıtın 20 Eylül 735 tarihinde dikildiği genel bir kanaattir.

Bilge Kağan yazıtındaki metinleri oluşturan Tengri Kağan, büyük ölçüde, amcası Köl Tegin’in, babası tarafından yazdırılan yazıtının metninden yararlanmıştır. Çünkü her iki yazıtın birçok cümlesi neredeyse aynıdır veya birbirine çok yakındır. Ancak Bilge Kağan yazıtında bulunup Köl Tegin yazıtında bulunmayan bazı olaylar ve dolayısıyla da satırlar yer almaktadır. Bu satırlarda özellikle Bilge Kağan dönemindeki bazı olaylardan söz edilmiştir.

Yazıt 1889 yılında Rus Coğrafya Kurumu mensubu Nikolay M. Yadrintsev tarafından Arhangay Eyaleti sınırları içerisinde, Koşo-Çaydam Gölü yakınlarında bulunmuştur. Bu bölge Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’un 360 km. kadar batısındadır.

Yadrintsev’in, yazıtla ilgili ilk bilgileri içeren makalesi 1889 yılında İzvestiya Vsorgo dergisinde yayımlanmıştır. 1890 yılında A. O. Heikel başkanlığındaki Fin-Ugor Kurumu, Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarının kopyalarını almış, ardından her iki yazıtın ilk kalıp resimleri ile kopyaları, A. O. Heikel, G. von der Gabelentz, J. G. Dévéria, O. Donner’den oluşan ekip tarafından Helsinki’de yayımlanmıştır.

Wilhelm Radloff başkanlığındaki Rus Bilimler Akademisi heyeti ise, elde ettiği verileri iki seri hâlinde yayımlamış olup ilk seride metinlerin kopyaları bulunmaktadır.

Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarının kopyalarının elde edilmesinden sonra her iki yazıtın batı yüzlerindeki Çince bölümde, yazıtların hangi halk tarafından ve kim adına diktirildiği belirtildiği için, metnin Türkçe olduğu bilinmekteydi. Bir yandan Vilhelm Thomsen, öte yandan Wilhelm Radloff, yazıt metinlerinin kopyalarından hareket ederek harfleri çözmek için yarış içerisine girmiş, yazıtta sıklıkla geçen köl tegin, tengri ve türk sözcüklerindeki harflere tahmini ses değerleri veren Thomsen, çok geçen harflerin ünlü olabileceğini var sayarak harfleri çözmeyi başarmış ve 15 Aralık 1893 tarihinde “Déchiffrement des inscriptions de l’Orkhon et de l’lénisséi, notice préliminaire” adıyla yayımlamıştır. Radloff da harflerle ilgili okuma önerileri ile Thomsen’in ilk okumasını da göz önüne alarak 1894 yılında üç fasikül hâlinde yayımlamıştır. Thomsen ise 1896 yılında Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarını Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées adıyla Helsinki’de kitap hâline getirmiştir.

Bilge Kağan yazıtı Türklerin bilinen en eski yazılı belgelerinden biri olması dolayısıyla, Türkçenin ses, şekil, sözcük, anlam ve cümle bilgisi bakımından kuşkusuz çok değerlidir. İlk yayımlandığı günden bugüne kadar çok sayıda kitap, makale ve bildiriye konu olmuştur.