Eski Anadolu Türkçesinin ilk dönemine ait karışık dilli mensur bir vaaz kitabı.

Karışık dilli eserleri en iyi şekilde temsil eden metinlerden biridir. Behcetü’l-Hadâyık’ın yazarı ve yazılış tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte dil özelliklerinden 12. yüzyılın sonu ile 13. yüzyılın başında yazılmış olduğu tahmin edilmektedir. Anadolu sahasında yazılan en eski Türkçe eser olduğu düşünülen Behcetü’l-Hadâyık, Eski Anadolu Türkçesi ile Doğu Türkçesi özelliklerini bir arada taşıyan “karışık dilli” bir yapıya sahiptir.

Eser, Arapça başlıklarla kurulan 41 meclisten oluşmaktadır. Yazılış sebebinin, mahiyetinin ve adının açıklandığı bir mukaddime ile başlar. Daha sonra tevhit, Kur’an, âlimler, Allah’ın fazlı, ölüm, sabır, ibadet, fitre, zikir gibi konular; receb, şaban, ramazan, zilhicce gibi ayların faziletleri; ramazan ve kurban bayramları; arife, cuma, aşure, kadir, miraç gibi önemli gün ve geceler; Hz. Âdem’in cennetten çıkarılması, Hz. Mûsâ’nın Firavun’u imana daveti, Hz. Yûsuf kıssası, Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehit edilmesi; Hz. Muhammed, Ya’kûb, Yûsuf, İbrâhim, Mûsa peygamberlerin vefatları, ayrıca çeşitli konulardaki âyet ve hadislerin anlamları üzerinde durulur. Mensur olan eserde bir hitabet üslûbu hâkimdir. Konular işlenirken pek çok âyet ve hadis zikredilmiş, yer yer nükteli sözlerle, latifeler ve hikâyeler anlatılmıştır. Dili mensur olmasına karşın, klasik metinlerde sıklıkla rastlanan seci’li yapıyla sade Türkçe bütün eser boyunca hükmünü sürdürür (Koç 2011: 159, 174). Arap harfleriyle dizilen ayet-i kerime ve hadis-i şeriflerle beslenen ve dinî vecibeleri içeren eser, mensur olarak kaleme alınmış olmasının yanı sıra manzum parçaları da içermektedir.

XI. yüzyıl Eski Türkçesi ile XIII. yüzyıl Anadolu Türkçesi arasında köprü vazifesi görmekte olan Behcetü’l-Hadâyıḳ, Eski Türkçe yazı dilinin etkisi altında gelişerek bir yazı dili hâline gelmeye başlayan Oğuz Lehçesinin ilk verilerindendir (Canpolat 2018: 26-27)

Eserin bilinen beş nüshası vardır. Birinci nüsha Bursa Orhan Kitaplığı’ndadır ve üzerinde istinsah tarihi olarak H 703/M 1303 kaydı vardır. İkinci nüsha İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi Kitaplığı’nda yer almaktadır. Bu nüshanın yazarı Nâsırüddin Ahmed bin Muhadded’dir ve istinsah tarihi olarak H 880/M 1475 kaydı düşülmüştür. Yine İstanbul’da olan üçüncü nüsha, Sadettin Buluç’un ölümü üzerine eşi Nadide Hanım tarafından 1990’da kütüphaneye bağışlanmış olan nüshadır. Süleymaniye Kitaplığı yazma bağışlar no 4040’da kayıtlıdır. Dördüncü nüsha Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kitaplığı’ndadır. Bu nüshada eserin sadece bir bölümü olan 140 varak vardır. Eserde müellif adı, istinsah tarihi, yeri ve müstensih adı kayıtlı değildir. Bu nüshanın dili 15. veya 16. yüzyıl Anadolu Türkçesine aittir. Ses özellikleri bakımından üç nüshanın en yenisi olduğu anlaşılmaktadır. Eserin beşinci nüshası ise Berlin Marburg nüshası olarak geçmektedir. 291 varaktır ve H 429/M 1429’da Yusuf bin Süleyman el-Osmani tarafından istinsah edilmiştir (Canpolat, 2018: 19). Eser üzerinde en geniş çalışma Mustafa Canpolat tarafından yapılmıştır.