Eyüp Sabri Paşa’nın, sahabeden Kaʻb b. Züheyr’in (ö. 24?/645?) Bânet Suʻâd adıyla da bilinen Kasîde-i Bürde’sine yazdığı mensur Türkçe şerh. Azîzü’l-Âsâr; Kasîde-i Bürde’nin her bir beytinin genişçe yorumlandığı, kelime anlamlarının ve bu kelimelerin cümle içindeki görevlerinin ayrıntılı bir biçimde izah edildiği, ihtiyaç duyulduğu takdirde Arapça gramer kuralları ve başvurulan edebî sanatlarla ilgili bazı açıklamaların yapıldığı, kaynak şiirdeki sözcüklerle alakalı kültürel, coğrafi, tıbbi, fıkhî, tasavvufi, tarihî ve mitolojik alanlarda pek çok kitabi malzemenin kullanıldığı mufassal bir şerhtir.

Eyüp Sabri Paşa, eserin başında okuyucuya seslenmiş ve şerhi okumadan önce malumat edinilmesi gereken birtakım hususların olduğunu ifade etmiştir. Bu doğrultuda ilk olarak Kaʻb b. Züheyr hakkında bilgi vermiş, Kasîde-i Bürde’nin inşa sebebini belirtmiş, söz konusu kasidenin tertip ve tanzimi, vezin ve kafiyesi gibi çeşitli şekil ve muhteva özellikleri üzerinde durmuş, ardından “et-tegâfül min ahlâki’l-kirâm” başlığı altında yararlandığı kaynakların isimlerini vermiştir. Şerhin yapıldığı kısımda asli beyitler parantez içerisine alınarak harekelenmiş ve tamamı numaralandırılmıştır. 57 bölüme ayrılan eserde her bir beyit teker teker ve kaynak metnin beyit sırası gözetilerek şerh edilmiştir. Müellif; orijinal beyitleri kelime kelime tercüme etmek yerine “hulâsa, hulâsa-i mefhûm, hulâsa-i makâl, hulâsa-i maʻnâ, hâsıl-ı maʻnâ, netîce-i maʻnâ, me’âl-i beyt, müfâd-ı beyt, hâsıl-ı beyt, makâl-i beyt, mahsûl-i beyt, mefhûm-ı beyt, me’âl-i müfâd, maʻnâ-yı maktaʻ ve murâd-ı nazm” gibi başlıklar altında mealen çeviri yoluna gitmiş, “der-beyân-ı kavâʻid-i iʻrâb ve meʻânî-i lugât-ı müfredât” başlığı altında ise beyitte geçen her bir kelimenin Türkçe hatta bazen de Farsça karşılığını genellikle kökünü de tespit ederek vermiş, söz konusu kelimenin cümle içindeki konumunu belirlemiş ve Arap grameri açısından tahlilini yapmıştır.

Şarih, sözcüklerin beyte uygun düşen bütün anlamlarını vermeye gayret etmiş, ayrıca yanlış okunma ihtimaline karşılık kimi zaman harekesini söylemiş, kimi zaman da yaygın kullanılan kelimeler üzerinden veznini belirtmiştir (mîl kelimesinin nîl vezninde olduğunu ifade etmek gibi). Bunların dışında gerekli gördüğü yerlerde “ihtâr, hâtıra, tavzîh, tenbîh, mes’ele, kâʻide, mühimme, hikmet, hâtime, nükte, lâyiha, hikâye, acîbe, garîbe, rivâyet, zeyl, lâhika ve tetimme” gibi başlıklar altında çeşitli konularla ilgili detaylı bilgiler vererek okuyucuyu aydınlatmış, ayet ve hadislerden yaptığı iktibaslarla eserini zenginleştirmiştir. Okuyucunun kulağına hitap eden akıcı bir üslubun kullanıldığı şerh, ünlü ve ünsüz harflerin tekrarıyla oluşturulan asonans ve aliterasyon sanatları açısından da oldukça dikkat çekicidir. Kaside, mesnevi ve kıtʻa gibi muhtelif nazım şekilleriyle yazılan manzum parçalar da ihtiva eden eserde, anlaşılırlığı kolaylaştırmak adına noktalama işaretleri kullanılmıştır.

1291/1874 yılında İstanbul Şeyh Yahya Efendi Matbaasında 283 sayfa hâlinde basılan bu eserin matbu nüshaları, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Düğümlü Baba 425, Hüdai Efendi 1308, Kadızade Burhan 123 ve Nafiz Paşa 978 numaralarda yer almaktadır. Azîzü’l-Âsâr Şerh-i Kasîde-i Bânet Suʻâd üzerine Zeynep Cevahir Aydın tarafından bir yüksek lisans tezi (2016) hazırlanmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Eyyûb Sabrî Paşa, Yenişehirli”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/eyyub-sabri-pasa-yenisehirli