Kânûnî Sultân Süleymân’ın (ö.1566) Irakeyn Seferi (1533-1535) sırasında Şah Tahmasb’ın (ö.1576) zulmünden kaçarak Osmanlı’ya sığınan Mahfî-i Gîlânî’nin İstanbul’da başına gelen olayları anlattığı şikâyet mektubu. ‘Arz-ı hâl ü Ser-güzeşt-i Gîlânî başlığı eserin nüshasına sonradan eklenmiştir. Mahfî eserinden ‘arz-ı hâl, ‘arz-ı ahvâl veya ‘arz olarak bahsetmektedir. Sultan Süleymân’a sunulmak üzere hazırlanan eserin tarihi bilinmemektedir. Mahfî’nin anlattığı olay ve şahıslardan yola çıkıldığında ‘Arz-ı hâl ü Ser-güzeşt-i Gîlânî’nin 965/1557-1558 sonrası yazıldığı anlaşılmaktadır (Taşkın 2013: 1342).

Manzum-mensur karışık yazılan eser, Sultan Süleymân ve Mahfî’nin Gîlân’da yaşadığı dönemde şairi ve musahibi olduğu Muzaffer Bahâdır Han’ın (ö.1537) Farsça-Türkçe manzumelerle övüldüğü giriş bölümüyle başlar. Girişin ardından Mahfî önce kendisini tanıtır, Osmanlı’ya sığınmadan önce Gîlân’da neler yaptığını ve Osmanlı’ya sığınma macerasını anlatır. Şairin, eserlerinden de bahsettiği bu kısım öz geçmiş niteliğindedir. Yirmi yıldır İstanbul’da yaşadığını söyleyerek gövde bölümüne geçen Mahfî, bu bölümde tapulu arsa ve evlerinin elinden alınmak istenmesiyle başlayan olaylar silsilesini, gördüğü eziyet ve haksızlıkları, Kızılbaşlarla ve Sultan Süleymân’ın damadı Rüstem Paşa da (ö. 968/1561) dâhil olmak üzere kadı, kazasker, şeyhülislam gibi alt ve üst kademeden devlet görevlileriyle mücadelesini, yeri geldikçe şahıs isimleri vererek ayrıntılarıyla anlatır. Eser, şairin Sultan Süleymân’a dua edip ondan yardım istediği bir hâtimeyle tamamlanır.

Eserin Arapça-Farsça kelime ve tamlamalarla örülü ağır bir dili vardır. Mahfî’nin anadili olan Farsça’nın etkisi birçok yerde fark edilir. Türkçe gramerine pek hâkim olmayan Mahfî’nin bazı olayları anlatmakta güçlük çektiği, kimi zaman bozuk ve anlaşılması zor cümleler kurduğu görülür. Şair özellikle bu bölümlerde duygularını daha iyi ifade edebildiği Farsça manzumelere ağırlık verir. Mahfî mensur kısımda anlattığı olayları kıta, gazel, rubai gibi manzumelerle özetler. Bu manzum parçalar çoğu yerde Mahfî’nin olaylardan nasıl etkilendiğini öne çıkarmak veya belli kişilere yöneltilen eleştirileri daha etkili kılmak, yani duyguları aktarmak için araç olarak kullanılır.

Bir şikâyet mektubu olan eser aynı zamanda edebî bir hüviyet de taşımaktadır. Mahfî hakkında kaynaklarda bulunmayan bilgileri içeren, şairin hayatına ve duygularına ışık tutan ve gerçek olayların anlatıldığı eser, 16. yüzyılda nispeten nadir görülen “ben anlatıları”ndan biri olması nedeniyle Osmanlı edebiyat tarihinde önemli bir yere sahiptir. Özellikle Sultan Süleymân’ın son dönemlerinde devlet kademelerinde yaygınlaşan yolsuzlukların, bu yolsuzluklara karışan isimlerin ve bu olayların bireyler üzerindeki yansımalarının takip edilebileceği ‘Arz-ı Hâl ü Ser-güzeşt-i Gîlânî, bu özellikleriyle Osmanlı tarih ve kültürüne de ışık tutabilecek zengin bir kaynak niteliğindedir.

‘Arz-ı Hâl ü Ser-güzeşt-i Gîlânî’nin tek nüshası Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Tarih 1023 numarada bulunmaktadır. Gülşah Taşkın eserin tanıtımının ve incelemesinin yapıldığı iki makale yayımlamıştır (2013, 2015). 

Şairin biyografisi için bk. “Mahfî-i Gîlânî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahfii-gilani