Hasan Bedreddin ve Mehmed Rifat'ın vakanın seyri ve sonucu dikkate alındığında melodram olarak değerlendirilebilecek eseri. Metin And, eserin kendi dönemi içinde başarılı sayılabilecek melodramlar arasında olduğunu söyler. Köle-efendi ilişkisiyle siyasal iktidarı ele geçirme mücadelesinin iç içe işlendiği vaka, tarihî gerçeklerden hareket edilerek yazılmış olmakla birlikte büyük oranda kurmacadır. Eserin baş tarafında “vaka, Mısır’da Benî Tolun ümerasının hükümleri avanında güzeran eder.” denilmesi, oyunun tarihî gerçeklere dayandığını gösterir; ama bazı ayrıntılar, vaka kurgusunda tarihî gerçeklerin dışına çıkıldığını ortaya kor. Vaka, Türk kökenli Tolunoğulları zamanında Mısır’da geçtiğine göre şahıs kadrosunda bulunan hükümdar Ebülceyş’in Tolunoğulları Hanedanından biri, yani Türk olması gerekir. Hâlbuki şahıs kadrosunun verildiği kısımda Ebülceyş’in karşısında “mülûk-ı Arabdan” açıklaması vardır. Bu durum, eserin tarihî gerçeklerden faydalanılmakla birlikte büyük oranda kurmaca olduğunu gösteren bir örnektir.

Eserin olay örgüsü şu şekildedir: Ebülceyş, Mısır’da Benî Tolun ümerasının hükümleri zamanında yaşayan ve hakka hukuka, tebaasının rahatına riayet eden bir emirdir. Memleketin yönetiminde nedim-i has Ahmed Yetîm ve nedim Mansur da ona yardım eden vatansever insanlardır: Ebülceyş’in kölelerinden Fettan, kendisinin köleliği hak etmeyen soylu biri olduğu düşüncesiyle efendisini öldürüp yerine geçmeyi planlar. Bu konuda, emirin en sadık cariye olarak bildiği; ama aslında Fettan’ın sevgilisi olan Zazan da ona yardım eder. İki sevgili, planlarını gerçekleştirmek için öncelikle, emirin en sadık adamı ve nedim-i hası Ahmed Yetîm’i öldürmek gerektiğine karar vererek çevirdikleri entrikayla Ahmed Yetîm’i emirin gözünde hain durumuna düşürürler. Emir Ebülceyş de entrikacıların oyununa gelerek Ahmed Yetîm’i öldürtmeyi tasarlar; fakat Mansur, Fettan ve Zazan’ın kurduğu hileleri öğrenerek yaptığı planla Ahmed Yetîm yerine Fettan’ın başının kesilmesini sağlar. Daha sonra gerçeği emire anlatır. Emir, Mansur’un anlattıklarının doğruluğundan emin olmak için Zazan’ı imtihan eder. İmtihan sırasında sevgilisi Fettan’ın öldürüldüğünü gören Zazan, gerçeği olduğu gibi anlatmak zorunda kalır. Neticede o da uygun bir cezaya çarptırılır. Böylece kötüler cezalarını bulmuş, iyi kalpli vatansever ve emirine bağlı Ahmed Yetîm de sadakatinin karşılığı olarak “Allah’ın lutfuyla” canını kurtarmış olur.

Yazarların biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed / “Bedri Paşa, Kütahyalı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bedri-pasa-kutahyali