Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî’nin (ö. 682/1283) Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât adlı eserinin bilinmeyen bir mütercim tarafından yapılmış tercümesi. Mütercimi meçhul Acâyibü’l-Mahlûkât tercümesinin ünik nüshası, Berlin Devlet Kütüphanesi’nde ms. Diez. A. Fol. 19 katalog bilgisiyle kayıtlıdır. Mütercimi ve müstensihi bilinmeyen eserin bu yegâne nüshasında mütercim hakkında sadece “bu fakîr-i hakîr, bu bende-i kalîlü’l-bizâ’a, bu fakîr” ifadeleri yer alır. Yazmanın imla ve dil özellikleri, Eski Anadolu Türkçesinin dönem özelliklerini yansıtmaktadır.

Kazvînî’nin, kısaca Acâ’ibü’l-Mahlûkât olarak bilinen eseri dört “mukaddime”, iki “makâle” ve bir “hâtime”den oluşmaktadır. Asıl konu,  dört mukaddimeden sonraki iki “makâle”de işlenir. “Mukaddime”lerde sırasıyla aceb kelimesinin anlamı ve izahı, mahlûkatın taksimi, garîb kelimesinin anlamı ile mevcûdâtın taksimi üzerinde durulmuştur. Birinci makâlede ulviyyât/ulvî âlem (ayüstü âlemi, madde âleminin üstündeki yüce âlem, ruhlar âlemi) ile ilgili bilgiler verilir. İkinci makâle süfliyyât/süflî âlem (ayaltı âlemi) ile ilgili olup nazar ve fasıllara ayrılarak konular işlenmiştir. Hâtime kısmında ise şekil ve suretleri garip hayvanlardan bahsedilir.

Mütercim, hamdele ve salveleden sonra eserle karşılaşmasından ve Türkçeye tercüme düşüncesinden söz eder.  Ayrıca Allah’ın yaratma gücü ve mahlukattaki mükemmeliğe dâir açıklamalar yapar. Yazar, eseri tercüme ederken ne gördüyse onu çevirdiğini, kendisinden bir şey katmadığını ifade eder. Kitabın kendi telifi olmadığını, Arapçadan Türkçeye tercüme ettiğini ve adını Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât koyduğunu da bildirir.

Bundan sonra eser, iki “mukaddime” ve dört “makâle” üzerine tercüme edilmiş, makâleler bâblara, bâblar da fasıllara ayrılmıştır. Mukaddimelerde sırasıyla, mevcudatın taksimi ve Allah’ın varlığı yaratma süreci üzerinde kısaca durulmuştur. Arkasından asıl konunun işlendiği ve mütercim tarafından “makâle” olarak adlandırılan dört bölüm gelir.

Birinci makâle, ulvî âlem  ve onun içeriğinin anlatıldığı bölümdür. Burada, Kamer, Utârid, Zühre, Şems, Merih, Müşteri, Zuhal felekleri, sabit felekler, burçlar; felekü’l-eflâk ve melekler konuları işlenmiştir. İkinci makâlde,  vakitler, günler, aylar özellikleriyle ele alınmış, gün ve ayların faziletleri, önemli olayları, dinî açıdan değerleri anlatılmıştır. Günlerin ve ayların anlatımında, bir kısmı dinî referanslı bâtıl inanç kabul edilebilecek davranış, iş ve eylemlerin yapılıp yapılmaması ve uğurlu uğursuz sayılmaları üzerinde durulmuştur. Üçüncü makâle tercümenin en uzun ve ana bölümüdür. Bölüm başlığında makâlenin yedi bâba ayrıldığı söylense de yedinci bâb olarak belirtilen “taşlar=ahcâr” metinde yer almamaktadır. Birinci bâbda, Kuzeybatı Afrika’dan Çin’e uzanan coğrafya ile Orta ve Güney Afrika’yı içine alan arz ve bölgeler ile buralardaki şehirler anlatılmıştır. İkinci bâbda, denizler ile bu denizlerdeki ada ve canlılar hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca bunlar hakkında seyyah, tüccar ve denizcilerin anlattığı bir kısmı inanılması güç, gerçeklik sınırlarını aşan garipliklerle dolu hikâyeler anlatılmıştır. Üçüncü bâb nehirler hakkındadır. Burada yeryüzünün belli başlı nehirleri özellik ve gariplikleriyle ele alınmıştır. Dördüncü bâb, yeryüzünün belli başlı su kaynaklarından ve bu kaynakların garipliklerinden söz etmektedir. Beşinci bâbda, yeryüzünün meşhur kuyularından ve bunların acayipliklerinden bahsedilmektedir. Altıncı bâbda, yeryüzünde bilinen dağlar ve bu dağların acayiplikleri konu edilmiştir. Eserin en kısa bölümü olan dördüncü makâle 11 satırdır ve madenlerin sınıflandırılmasına ayrılmıştır. Başlıkta  konunun genişliğine dikkat çekilmiş, ancak devamında genel bir maden sınıflandırılmasıyla yetinilmiştir. Konuyla ilgili ayrıntılı bilginin kitaplarda bulunduğu, burada ayrıca üzerinde durulmasının gerekli olmadığı açıklamasıyla bölüm tamamlanmıştır.

Eseri, tasnif özellikleri ve içerik bilgisinden hareketle Kazvînî’nin eserinin muhtasar bir tercümesi olarak kabul etmek mümkündür. Acâ’ibü’l-Mahlûkât, Hasan Karaca tarafından kitap olarak yayımlanmıştır (2021).